Ιδιωτικοποιήσεις και ανάπτυξη

 Το νέο σχέδιο «διάσωσης» της Ελληνικής οικονομίας δίνει μεγάλη έμφαση στις ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρήσεων, από τις οποίες το κράτος αναμένεται να εισπράξει ένα μεγάλο μέρος των 100 και πλέον δισ. ευρώ του πακέτου.   Πολλοί οικονομολόγοι πιστεύουν ότι πέραν από την ενίσχυση των κρατικών εσόδων, το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων θα επιστρέψει τη χώρα σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης και έτσι θα βοηθήσουν την Ελλάδα να αποφύγει τη χρεοκοπία. Θα εξηγήσω ότι η πεποίθηση αυτή βασίζεται περισσότερο σε ιδεολογική προκατάληψη παρά σε αποτελέσματα ανεξάρτητων οικονομικών ερευνών. Στη νεοκλασική θεωρία – η οποία είναι ίσως και η πλέον «φιλική» προσέγγιση σε αυτή την πεποίθηση - η ελεύθερη αγορά λειτουργεί με επιτυχία μόνον όταν υπάρχουν συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού.  Οι συνθήκες αυτές απαιτούν – μεταξύ άλλων – τέλεια πληροφόρηση των καταναλωτών, όπως και την ύπαρξη χιλιάδων προμηθευτών, ώστε καμία εταιρεία να μπορεί να καθορίσει από μόνη της την τιμή του προϊόντος.  Επίσης απαιτεί την μη ύπαρξη εξωτερικών επιπτώσεων σε άλλες αγορές (externalities) ή σε κοινωφελή αγαθά όπως για παράδειγμα το περιβάλλον. Στην πράξη πολύ λίγες αγορές λειτουργούν κάτω από συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού.  Αν πάρουμε τη βιομηχανία – π.χ. παραγωγή οχημάτων, αεροσκαφών, οπλικών συστημάτων, φαρμάκων, τροφίμων κ.λ.π. - θα διαπιστώσουμε ότι με λίγες εξαιρέσεις, χαρακτηρίζεται από οικονομίες κλίμακας οι οποίες συχνά οδηγούν σε ολιγοπώλια, αν όχι και μονοπώλια.  Στις υπηρεσίες, όπου γενικά μπορεί να υπάρχουν πολλοί προμηθευτές, υπάρχει διαφορετικής μορφής αποτυχία, λόγω ατελούς πληροφόρησης.  Η αποτυχία λόγω της άνισης κατανομής των πληροφοριών χωρίς κατάλληλη ρύθμιση από το κράτος μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες για την οικονομία.  Η παγκόσμια οικονομική κρίση είναι ένα μόνο παράδειγμα αποτυχίας της ελεύθερης αγοράς στον τομέα των υπηρεσιών λόγω αναιμικής ρύθμισης, με τεράστιες αρνητικές επιπτώσεις στην πραγματική οικονομία. Η αγορά των φρέσκων φρούτων και λαχανικών, το λιανικό εμπόριο, η ελαφριά βιομηχανία (π.χ. ένδυση και υπόδηση) είναι ίσως από τις λίγες που πλησιάζουν τον πλήρη ανταγωνισμό στην πράξη.  Και αυτό γιατί δεν υπάρχουν μεγάλες οικονομίες κλίμακας, κάτι που επιτρέπει τη συνύπαρξη πολλών παραγωγών - απαραίτητο για να υπάρχει υγιής ανταγωνισμός - ενώ και η ποιότητα των προϊόντων είναι συνήθως εμφανής. Με λίγα λόγια η αποτυχία της ελεύθερης αγοράς είναι περισσότερο ο κανόνας παρά η εξαίρεση.  Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι εκεί που αποτυγχάνει η ελεύθερη αγορά, αυτόματα πετυχαίνει το κράτος.  Ούτε και σημαίνει ότι το κράτος πρέπει το ίδιο να παράγει προϊόντα και υπηρεσίες, αλλά πρέπει τουλάχιστον να παίζει ρυθμιστικό ρόλο.  Αλλά σίγουρα σημαίνει ότι οι ιδιωτικοποιήσεις από μόνες τους δεν οδηγούν αυτόματα σε μεγαλύτερη ανάπτυξη.  Επίσης σημαίνει ότι η φιλοσοφική προσέγγιση η οποία επιμένει στη μείωση του ρόλου του κράτους στην οικονομία είναι περισσότερο ιδεολογική παρά ρεαλιστική.  Πιο ρεαλιστική είναι η προσέγγιση η οποία προσπαθεί να περιορίσει τις αδυναμίες του σύγχρονου κράτους προωθώντας τους υγιείς θεσμούς και τη χρηστή διακυβέρνηση (good governance). Για παράδειγμα βιομηχανίες όπως η παραγωγή και προμήθεια ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου, οι τηλεπικοινωνίες και οι σιδηρόδρομοι πόρρω απέχουν από τον πλήρη ανταγωνισμό.  Και αυτό γιατί υπάρχουν μεγάλες οικονομίες κλίμακας λόγω μεγάλων σταθερών κόστων, οι οποίες σημαίνουν ότι ένας μικρός αριθμός παραγωγών μπορεί να ικανοποιήσει τη ζήτηση πιο αποδοτικά.  Σε τέτοιες περιπτώσεις η ιδιωτικοποίηση οργανισμών οδηγεί σε μονοπωλιακές ή ολιγωπολιακές καταστάσεις που συχνά αποβαίνουν σε βάρος του καταναλωτή.  Ακόμη και με καλά σχεδιασμένη ρύθμιση, παραμένουν πολλοί κίνδυνοι για τον καταναλωτή, και αυτό γιατί πολλές φορές η ρύθμιση αιχμαλωτίζεται από τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Εδώ το παράδειγμα της Βρετανίας – η χώρα της δυτικής Ευρώπης που πίστεψε ίσως περισσότερο στις ιδιωτικοποιήσεις από κάθε άλλη - είναι πολύ χρήσιμο.  Τώρα στην παροχή ενέργειας υπάρχουν – φαινομενικά - δεκάδες ιδιωτικές εταιρείες και μεγάλος ανταγωνισμός, όπως και ρύθμιση της αγοράς.  Στην πράξη όμως, υπάρχουν μόνο τρείς εταιρείες ενέργειας στις οποίες ανήκουν όλες οι υπόλοιπες, οδηγώντας σε συστηματική εκμετάλλευση του καταναλωτή. Άλλα αρνητικά από τις ιδιωτικοποιήσεις στη Βρετανία ήταν η αύξηση της «βραχυπροθεσμικότητας» (short-termism), η οποία αποθάρρυνε μακροπρόθεσμες επενδύσεις σε σημαντικά έργα υποδομής.  Η υποτονικότητα των επενδύσεων επηρέασε αρνητικά τόσο την παραγωγικότητα όσο και το ρυθμό ανάπτυξης της χώρας.  Στην περίπτωση των συγκοινωνιών, η απροθυμία των ιδιωτών επενδυτών να επενδύσουν σε πιο ασφαλείς υποδομές, οδήγησε ακόμη και σε τραγικά σιδηροδρομικά δυστυχήματα. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον αντι-παράδειγμα ιδιωτικοποιήσεων στην Ευρώπη είναι η Γαλλία, η οποία συνεχίζει να διατηρεί πολύ μεγαλύτερο «κράτος επιχειρηματία» - και τυχαίνει να έχει και πιο υψηλή παραγωγικότητα - από τη Βρετανία.  Στη Γαλλία ο κρατικός παρεμβατισμός στην οικονομία παραμένει σε υψηλά επίπεδα, ιδιαίτερα στις συγκοινωνίες.  Οι σιδηρόδρομοι παραμένουν κρατικοί και πολύ καλύτεροι από αυτούς της Βρετανίας όσον αφορά τιμές, άνεση, ταχύτητα και ασφάλεια.  Και αυτό κυρίως γιατί το Γαλλικό κράτος, σε αντίθεση με το Βρετανικό ιδιωτικό τομέα, επένδυσε μεγάλα κονδύλια σε έργα υποδομής.  Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι επίσης το γεγονός ότι το Γαλλικό κράτος είναι ο μεγαλύτερος μέτοχος της - μεγαλύτερης αεροπορικής εταιρίας στον κόσμο - Air France - KLM με ποσοστό ιδιοκτησίας 18.6%.  Οικονομετρικές μελέτες έχουν δείξει ότι τα πιο πάνω παραδείγματα δεν αποτελούν ιδιαίτερη εξαίρεση.  Οι Paul Cook και Yuichiro Uchida σε μελέτη* που δημοσίευσαν το 2003, η οποία χρησιμοποιεί στοιχεία από ιδιωτικοποιήσεις σε 63 χώρες κατά την περίοδο 1988-97, δείχνουν ότι οι ιδιωτικοποιήσεις δεν οδηγούν σε αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης εκτός και αν συνοδεύονται με αύξηση του ανταγωνισμού και καλή ρύθμιση.  Σε πιο πρόσφατη μελέτη**, οι ίδιοι συγγραφείς παρουσιάζουν αποτελέσματα που δείχνουν ότι οι ιδιωτικοποιήσεις των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας απέτυχαν να αυξήσουν την απόδοση των εταιρειών αυτών. Συμπεραίνω ότι αυτοί που αναμένουν ότι οι ιδιωτικοποιήσεις στην Ελλάδα από μόνες τους θα φέρουν την ανάπτυξη πολύ πιθανό να απογοητευθούν.   Υπάρχει φυσικά και η περίπτωση να μη ξεκινήσει ποτέ το ενδιαφέρον αυτό πείραμα.  Οι πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων ημερών έχουν σίγουρα αυξήσει την πιθανότητα αυτή.   *”Privatisation and economic growth in developing countries”, Journal of Development Studies  Volume 39, Issue 6, 2003, Pages 121 – 154.  ** “The Performance of Privatised Enterprises in Developing Countries”, Journal of Development Studies, Volume 44, Issue 9, 2008, Pages 1342 – 1353.  Πανίκος Δημητριάδης Καθηγητής Οικονομικών Πανεπιστήμιο του Leicester