Πελατειακή δημοκρατία και οικονομική κρίση

Η πελατειακή δημοκρατία είναι το σύστημα στο οποίο οι πολιτικοί «προστάτες» (patrons) κατανέμουν δημόσιους πόρους και αξιώματα στους ψηφοφόρους «πελάτες» τους (clients). Διαφέρει από τον ιδεότυπο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στο ότι τα κόμματα δεν ψηφίζονται στη βάση των προγραμματικών τους θέσεων, όπως φανταζόταν ο Anthony Downs, ή στη βάση της αποδεδειγμένης τους ικανότητας να αυξήσουν το «κοινό καλό». Στον ιδεότυπο της πελατειακής δημοκρατίας τα κόμματα ψηφίζονται βάσει της ικανότητας τους να παρέχουν συγκεκριμένα – μη καθολικά – υλικά οφέλη στους «πελάτες» τους. Η πολιτική νομιμότητα του συστήματος σε αυτές τις δημοκρατίες στηρίζεται στην ικανότητα των κομμάτων να κατανέμουν αυτά τα οφέλη είτε σε άτομα είτε σε ομάδες ατόμων. Σε κάποιο βαθμό οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτικών και πολιτών υπάρχουν παντού.  Είναι όμως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό δημοκρατιών στη νότια και ανατολική Ευρώπη, στη Λατινική Αμερική, στη νοτιανατολική Ασία και στην Αφρική.  Η πελατειακή δημοκρατία φαίνεται να βρίσκει πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης εκεί που η δημοκρατία προϋπάρχει της σύστασης ανεξάρτητων γραφειοκρατικών μηχανισμών.  Εκεί, δηλαδή, που ο πολιτικός ανταγωνισμός προϋπάρχει της δημιουργίας αποτελεσματικών, μη πολιτικοποιημένων κρατικών δομών, όπως στην Ελλάδα. Στις πελατειακές δημοκρατίες οι θέσεις και οι προαγωγές στο δημόσιο, οι μισθοί και τα επιμίσθια, οι παροχές και τα επιδόματα, οι επαγγελματικές και πολεοδομικές άδειες ή ακόμα και η προσαγωγή στη δικαιοσύνη ή η πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη εξαρτώνται από αποφάσεις πολιτικών.  Οι πόροι που κατανέμονται στους πελάτες των πολιτικών είναι κυρίως κρατικοί, γι’ αυτό και σε νοτιοευρωπαϊκές δημοκρατίες, οι πελατειακές σχέσεις σχετίζονται με τη ραγδαία μεγέθυνση του κρατικού τομέα, σε βάρος του ιδιωτικού. Η σύγχρονη πελατειακή δημοκρατία, βέβαια, δεν στηρίζεται αποκλειστικά σε κρατικούς πόρους.  Στο Παλέρμο της δεκαετίας του 1970, η πρόσβαση σε πιστώσεις – και κατ’ επέκταση, η εξαίρεση από τις υποχρεώσεις εξόφλησης δανείων – ήταν μέρος του πελατειακού δικτύου του τοπικού χριστιανοδημοκρατικού κόμματος. Επειδή η πολιτική νομιμότητα της πελατειακής δημοκρατίας στηρίζεται στην κατανομή κρατικών και χρηματοοικονομικών πόρων, μια οικονομική κρίση που περιορίζει αυτούς τους πόρους, μπορεί να οδηγήσει σε αναδόμηση του κομματικού συστήματος, όπως έγινε στην Ελλάδα το 2012 και στην Ιταλία το 2013. Εντούτοις, ακόμα και μια βαθιά οικονομική κρίση, όπως η σημερινή, είναι αμφίβολο αν μπορεί να αλλάξει το βασικό τρόπο λειτουργίας του πελατειακού συστήματος. Διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα ή το ΔΝΤ, που δίνουν έμφαση στη διακυβέρνηση και στη διαφάνεια των χωρών που δανείζουν, αγνοούν τη δομή των πολιτικών κινήτρων που υπάρχουν σε πελατειακές δημοκρατίες. Οι πολιτικοί σε πελατειακές δημοκρατίες δεν έχουν κανένα κίνητρο να μεταρρυθμίσουν το σύστημα.  Αντίθετα, έχοντας απολέσει τους πόρους για καλλιέργεια πελατειακών σχέσεων, έχουν κίνητρο να δημιουργήσουν νέα πεδία παροχής πολιτικής προστασίας.  Άλλωστε ο κίνδυνος ανέχειας, λόγω της κρίσης, δημιουργεί αυξημένη ζήτηση για πολιτική προστασία.  Η προστασία θέσεων εργασίας κομματικών πελατών, η παροχή αυξημένων συντελεστών δόμησης, η διαγραφή μη εξυπηρετούμενων δανείων, η καθυστέρηση σε εκποιήσεις ακινήτων, αποτελούν τη μετεξέλιξη του πελατειακού συστήματος που στηριζόταν στην προσφορά εργασίας, προαγωγών και πιστώσεων. Οι πελατειακές δημοκρατίες, λοιπόν, ελάχιστα αλλάζουν και σπάνια μετεξελίσσονται σε αντιπροσωπευτικού τύπου δημοκρατίες.  Οι πολιτικοί «προστάτες» του συστήματος μπορούν να επιλέξουν νέους πελάτες, αλλά συνεχίζουν να λειτουργούν ως προστάτες.  Οι «πελάτες» μπορούν να επιλέξουν νέους πολιτικούς προστάτες, συνεχίζουν όμως να συμπεριφέρονται ως πελάτες.  Οι λίγοι πολιτικοί «μεταρρυθμιστές» σε αυτές τις δημοκρατίες αποτυγχάνουν γιατί δεν αντιλαμβάνονται την πελατειακή λογική του συστήματος ή γιατί τελικά συμβιβάζονται με το στάτους κβο και μετατρέπονται σε «προστάτες». Οι πολλοί μη-πελάτες-«πολίτες» του συστήματος παραμένουν ή περιπίπτουν σε αδράνεια, περιμένοντας την αλλαγή.  Θεωρούν υπεύθυνους για την κατάντια της πολιτείας τους «προστάτες» και τους «πελάτες», όχι όμως τους εαυτούς τους, που τους ανέχονται. Του Αντώνη Α. Έλληνα, επίκουρου καθηγητή πολιτικής επιστήμης, Παν. Κύπρου Βιβλιογραφία: Anthony Downs (1957) An economic theory of democracy, New York: Harper. S.N. Eisenstandt and Rene Lemarchard, eds. (1981) Political Clientelism, Patronage and Development, London: Sage. Herbert Kitschelt (2007) Patrons, clients and policies, Cambridge: CUP. Simona Piattoni (2001) Clientelism, interests and democratic representation, Cambridge: CUP. Martin Shefter (1977) “Party and Patronage: Germany, England, and Italy” Politics & Society 7: 403-451.