Ευνοιοκρατικός καπιταλισμός

Ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός (crony capitalism) είναι το οικονομικό σύστημα που στηρίζεται στην παραχώρηση εύνοιας από την πολιτική και τεχνοκρατική ελίτ σε οικονομικούς δρώντες. Ο όρος έχει σχεδόν ταυτιστεί με τη χρηματοοικονομική κρίση που ξέσπασε προς το τέλος της δεκαετίας του 1990 στην Νοτιανατολική Ασία.  Η κρίση άλλαξε τις βασικές αντιλήψεις που υπήρχαν για το «οικονομικό θαύμα» χωρών όπως η Νότια Κορέα, φέρνοντας στην επιφάνεια τις ιδιαίτερες στενές σχέσεις μεταξύ επιχειρηματιών, τεχνοκρατών και πολιτικών. Η κρίση ανέτρεψε τα επιχειρήματα περί αυτόνομης και άμεμπτης τεχνοκρατίας, που οδηγούσε την Νοτιανατολική Ασία σε ραγδαία οικονομική ανάπτυξη και ευημερία.  Ανέδειξε τη διαφθορά και τις άγνωστες ροές πολιτικού χρήματος που επέτρεψαν σε όσους ήταν κοντά στην εξουσία να πλουτίσουν γρήγορα και σε βάρος των πολλών. Με την εύνοια που λάμβαναν οι διάφοροι οικονομικοί δρώντες «επετύγχαναν» αποδόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θα είχαν εάν οι συντελεστές παραγωγής αποτιμούνταν σε τιμές αγοράς. Ένας τέτοιος συντελεστής είναι το κεφάλαιο.  Με την παραχώρηση δανείων με ευνοϊκότερους όρους από αυτούς που υπό άλλες περιστάσεις θα λάμβαναν, οι οικονομικοί δρώντες «καταφέρνουν» να έχουν σημαντικά κέρδη. Η εύκολη και φθηνή πρόσβαση σε πιστώσεις δεν είναι όμως η μόνη μορφή εύνοιας που διοχετεύει σε οικονομικούς δρώντες ένα τέτοιο σύστημα.  Η παραχώρηση συντελεστών δόμησης, ειδικών αδειών λειτουργίας, φορολογικών επιδοτήσεων ή, γενικότερα, η παρεμπόδιση της εύρυθμης λειτουργίας της αγοράς και η δημιουργία ολιγοπωλίων είναι οι διάφορες μορφές εύνοιας που μπορεί να παραχωρεί το σύστημα σε ευνοούμενους οικονομικούς δρώντες. Οικονομικοί δρώντες με πολιτικές διασυνδέσεις υπάρχουν παντού και ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός δεν είναι μόνο φαινόμενο της Νοτιανατολικής Ασίας.  Στις ΗΠΑ, η έννοια ταυτίστηκε με το σκάνδαλο της ενεργειακής εταιρείας Enron. Η εύνοια οικονομικών δρώντων προκύπτει κυρίως σε τομείς στους οποίους το κράτος έχει σημαντικό ρόλο, είτε με αδειοδοτήσεις ή με άλλο τρόπο.  Μια πρόσφατη ανάλυση του Economist περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τομείς όπως τα καζίνο, η ενέργεια, τα αεροδρόμια, τα λιμάνια, τα ακίνητα, οι κατασκευές και οι υποδομές. Η παραχώρηση εύνοιας δεν γίνεται βέβαια με το αζημίωτο.  Ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από φαινόμενα ανταλλαγής μεταξύ πολιτικών, τεχνοκρατικών και οικονομικών δρώντων.  Γι’ αυτό και το σύστημα αυτό συνδέεται με τη διαφθορά. Ευδοκιμεί, βέβαια, σε πολιτείες που δεν υπάρχει ανεπτυγμένο κράτος δικαίου.  Σε αυτά τα συστήματα δεν τηρούνται επαρκώς τα συμβόλαια και η αλλαγή κυβέρνησης μπορεί να ανατρέψει την πολιτική σε τομείς όπως τους πιο πάνω.  Σε τέτοια πολιτικο-οικονομικά περιβάλλοντα, οι κεφαλαιακές επενδύσεις χρειάζονται άλλου είδους διασφαλίσεις από αυτές που σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, παρέχει ο νόμος.  Η ασάφεια στους νόμους ή οι τακτικές αλλαγές τους δημιουργούν αβεβαιότητα στους οικονομικούς δρώντες, που χρειάζονται κάποιου είδους «πολιτική ασφάλιση» των επενδύσεων τους.  Αυτό ακριβώς επιτυγχάνει η προνομιακή μεταχείριση οικονομικών δρώντων. Απαραίτητο συστατικό του ευνοιοκρατικού καπιταλισμού είναι επίσης η αδιαφάνεια στη λήψη αποφάσεων και, κυρίως, στις ροές πολιτικού χρήματος.  Η αδιαφάνεια επιτρέπει στους πολιτικούς, τεχνοκρατικούς και οικονομικούς δρώντες να προβαίνουν σε συναλλαγές μεταξύ τους χωρίς να κινδυνεύουν να εκτεθούν ή να τιμωρηθούν για τις πράξεις τους ή για τις στρεβλώσεις που δημιουργούν στην αγορά.  Η απουσία ρύθμισης του πολιτικού χρήματος και η έλλειψη διαφάνειας για τα οικονομικά των διαφόρων δρώντων, επιτρέπει ποικιλόμορφες και αδρές αμοιβές σε αυτούς για την εύνοια που παραχώρησαν. Από πλευράς οικονομικής ανάπτυξης, ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός οδηγεί σε στρεβλή κατανομή οικονομικών πόρων.  Αν για παράδειγμα οι πιστώσεις σε μια οικονομία καθορίζονται με πολιτικές διασυνδέσεις αντί με την ωφελιμότητα των επενδύσεων και την επιχειρηματική επάρκεια των επενδυτών, θα διοχετευτούν πόροι σε τομείς που τελικώς δεν θα έχουν τις αναμενόμενες αποδόσεις.  Με αυτό τον τρόπο τιμωρούνται οικονομικοί δρώντες και τομείς που έχουν προοπτικές ανάπτυξης και επιχειρηματική οξυδέρκεια, αλλά όχι διασυνδέσεις.  Επιπλέον, με τον ευνοιοκρατικό καπιταλισμό κερδίζουν οι πολιτικά διασυνδεδεμένοι cronies σε βάρος όσων αγοράζουν υπηρεσίες ή αγαθά που διατίθενται με ολιγοπωλιακούς όρους. Επίσης, λόγω της αβεβαιότητας που δημιουργεί η ασάφεια και ευκαμψία των νόμων, ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός αποθαρρύνει μακροχρόνιες επενδύσεις ή τις επιτρέπει με δυσμενέστερους όρους από αυτούς που θα ίσχυαν αν υπήρχε ένα πιο ανεπτυγμένο κράτος δικαίου. Από πλευράς πολιτικής ανάπτυξης, ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός είναι ίσως ένα σύστημα συντήρησης των υφιστάμενων οικονομικών και πολιτικών δομών – αυτών που παρέχουν την εύνοια στους cronies του συστήματος.  Σε συστήματα με υψηλά επίπεδα ευνοιοκρατίας (cronyism), οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις αργούν και, αν προκύψουν, γίνονται με πολιτικά ελεγχόμενο τρόπο, που δεν διαταράζει τα δίκτυα μέσω των οποίων διαμοιράζεται η εύνοια και ανταλλάζονται πόροι.  Οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις γίνονται για το θεαθήναι, με νόμους που αφήνουν τόσα κενά όση η εύνοια που οι πολιτικοί δρώντες επιθυμούν να συνεχίσουν να διαμοιράζουν. Ακόμα και μετά από μεγάλες κρίσεις, η πιο σημαντική αλλαγή σε αυτά τα συστήματα, η ουσιαστική ενίσχυση του κράτους δικαίου, δεν επιτυγχάνεται γιατί απειλεί την ύπαρξή τους. Οι «μεταρρυθμιστές» του συστήματος είναι πολλές φορές αυτοί που επωφελούνται περισσότερο από τα δίκτυα διαχείρισης και διαμοιρασμού εύνοιας. Και καταλήγουν να είναι ίσως οι πιο μεγάλοι εχθροί της αλλαγής που επικαλούνται. Αντώνης Α. Έλληνας, Επικ. Καθ. Πολιτικής Επιστήμης, Παν. Κύπρου