Ο Γιώργος και οι αγορές

 «Δεν θα ήθελα καν να φανταστώ τι θα γινόταν εάν τελικά η Ελλάδα έφευγε από την Ευρωζώνη υπό την πίεση των αγορών», λέει ο Wolfgang Schäuble σε συνέντευξή του στη Frankfurter Allgemeine Sonntagzeitung στις 30/07/11.  Τον τελευταίο καιρό η λέξη «αγορές» εμφανίζεται συνεχώς στον τύπο και στην τηλεόραση, σε δημόσιες συζητήσεις και σε δηλώσεις πολιτικών.  Οι «αγορές» εμφανίζονται σαν σοφοί σύμβουλοι και καθοδηγητές – «δεν φαίνονται ο Παπανδρέου/Ευρωπαϊκή Ένωση κλπ να έχουν πείσει τις αγορές» / «περισσότερα μέτρα αναμένουν οι αγορές»•σαν μάντεις καλών ή κακών μαντάτων – «ανάκαμψη προβλέπουν οι αγορές» / «απαισιοδοξούν οι αγορές» σαν τιμωροί ή προστάτες της θείας δίκης (Νέμεσις) – «θα μας τιμωρήσουν οι αγορές».  Τέλος εμφανίζονται σαν αδηφάγοι Μινώταυροι οι οποίοι χρειάζονται κατευνασμό – «και άλλες θυσίες πρέπει να κάνει ο ελληνικός λαός για να κατευναστούν οι αγορές» / «προσπαθεί ο Trichet να καθησυχάσει τις αγορές».  Κάνω αυτή την παρομοίωση με την κουλτούρα και τον τρόπο ζωής στην αρχαιότητα ενσυνείδητα.  Έχουμε υποκαταστήσει τους θεούς/οιωνούς/μάντεις της αρχαιότητας με τις αγορές.  Έχουμε τοποθετήσει τις «αγορές» στο κέντρο της οικονομικής ζωής μας.  Η τοποθέτηση αυτή ξεκίνησε από τον Adam Smith (1776) και το «αόρατο χέρι» (invisible hand) όπου η ελεύθερη αγορά λειτουργεί θετικά για το κοινωνικό σύνολο, βρήκε θέση στη δουλειά του Alfred Marshal και των λεγόμενων κλασικών οικονομολόγων και μετέπειτα στα συγγράμματα του Milton Friedman και των νεοκλασικών οικονομολόγων και μεταφέρθηκε στα χρηματοοικονομικά με τα συγγράμματα του Eugene Fama …  Σιγά-σιγά έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού.  Με βάση αυτή την κλασική προσέγγιση, οι αγορές κεφαλαίου και χρήματος είναι αποτελεσματικές (efficient) αφού (η θεωρία υποθέτει ότι) οι εμπλεκόμενοι στις αγορές – διαχειριστές κεφαλαίων, τραπεζίτες, επενδυτές κλπ δρουν ορθολογιστικά, - αναλύουν δηλαδή όλα τα υπάρχοντα οικονομικά δεδομένα και προβλέψεις, και με βάση αυτές τις αναλύσεις προχωρούν σε ενέργειες αγοράς ή πώλησης ομολόγων/μετοχών κλπ.  Οι εντολές αγοράς/πώλησης ομολόγων/μετοχών (για παράδειγμα πωλήσεις ελληνικών ομολόγων / αγορά χρυσού) με τη σειρά τους διαμορφώνουν τις τιμές στην «αγορά» οι οποίες τιμές, αφού είναι το αποτέλεσμα όλων των διαφορετικών αναλύσεων και απόψεων από τον κάθε εμπλεκόμενο, είναι ένα συνονθύλευμα των διαφόρων απόψεων και έτσι αντικατοπτρίζουν τη συλλογική «γνώση σοφία και κρίση» όλων αυτών των λογικά σκεπτόμενων εμπλεκομένων.  Ένα παράδειγμα δείχνει πως αυτός ο μηχανισμός υποτίθεται ότι δουλεύει: Εάν η πλειοψηφία των εμπλεκομένων με το δανεισμό της Ελλάδας πιστεύουν ότι η Ελλάδα θα έχει προβλήματα στην αποπληρωμή του δανεισμού της θα δοκιμάσουν να πουλήσουν τα ομόλογα που έχουν, μειώνοντας έτσι τις τιμές τους, ενώ θα απαιτούν πιο ψηλά επιτόκια για νέο δανεισμό αυξάνοντας τα «spreads».  Η αγορά δίνει έτσι τη συλλογική της άποψη.  Όλα αυτά όμως υπό την προϋπόθεση ότι οι εμπλεκόμενοι στις αγορές είναι αρκετοί στον αριθμό και ορθολογιστές (rational) ώστε πράγματι η αγορά να αντικατοπτρίζει τη συλλογική σκέψη λογικά σκεφτόμενων εμπλεκομένων.  Τι γίνεται όμως εάν οι «αγορές» δεν δρουν τελείως ορθολογιστικά; Τι γίνεται για παράδειγμα αν οι αγορές αντί για ανεξάρτητη σκέψη και ψυχρό ορθολογισμό λειτουργούν με βάση την «ψυχολογία της αγοράς» με τους εμπλεκόμενους να ακολουθούν και να μιμούνται ο ένας τον άλλο (ένστικτο ορδής ή «animal spirits» όπως τα ονόμασε ο γνωστός οικονομολόγος J.M. Keynes); Τι γίνεται εάν αντί «τέλειο ορθολογισμό» έχουμε «περιορισμένη λογική» («bounded rationality» όπως την ονόμασε ο Herbert Simon – Nobel 1978), είτε λόγω περιορισμένου χρόνου για ανάλυση, είτε λόγω περιορισμένης δυνατότητας λόγω της περιπλοκότητας του προβλήματος; Τι γίνεται εάν οι οικονομικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται ορθολογιστικά αλλά, είτε με κάποιες προκαταλήψεις, είτε με υπεραπλουστευμένους τρόπους σκέψης  («biases and heuristics» - Amos Tversky, David Kahneman – δύο ψυχολόγοι που πήραν το Nobel οικονομικών το 2002); Τι γίνεται εάν αντί για ιδία σκέψη και ανάλυση οι αγορές ακολούθου «τυφλά» τις αξιολογήσεις δυο-τριών οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης η άλλων “Guru” που είναι στη «μόδα»; Τι γίνεται εάν η οποιαδήποτε προσπάθεια ορθολογισμού και ανεξάρτητης σκέψης επισκιάζεται από τις τρέχουσες ειδήσεις και το βομβαρδισμό από Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης που αναμεταδίδουν και ενισχύουν/ενδυναμώνουν/ανακυκλώνουν επιλεκτικά ορισμένες θέσεις (π.χ. η Ελλάδα θα πτωχεύσει) στην προσπάθεια εξεύρεσης «εντυπωσιακών / πρωτοσέλιδων» ειδήσεων; Τι γίνεται δηλαδή όταν τα ΜΜΕ γίνονται μέρος του μηχανισμού διαμόρφωσης άποψης και επιλεκτικά «στρεβλώνουν» τη σωστή πληροφόρηση στον αγώνα τους για ακροαματικότητα (Robert Shiller – George Akerlof – Nobel 2001) κτίζοντας έτσι την ψυχολογία της αγοράς και τα «ένστικτα της αγέλης»; Τι γίνεται όταν οι οίκοι αξιολόγησης επηρεάζονται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και σε περιόδους εφορίας «μοιράζουν» εύκολα καλές αξιολογήσεις και σε περιόδους ύφεσης βλέπουν τα πάντα μαύρα; Αντί δηλαδή να εξετάζουν με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα τα δεδομένα, διορθώνοντας τα ακραία των αγορών, κάνουν το αντίθετο ενισχύοντας τους φόβους ή την εφορία των αγορών; Τι γίνεται όταν λειτουργούν μηχανισμοί αυτοεκπληρούμενης προφητείας όταν, για παράδειγμα, αρνητικές αξιολογήσεις από οίκους αξιολόγησης πανικοβάλουν τις αγορές και δημιουργούν την αύξηση του κόστους χρήματος που με τη σειρά τους προκαλούν την κατάρρευση;  Τότε πολλά από τα πορίσματα της οικονομικής επιστήμης ως προς την αποτελεσματικότητα των αγορών δεν ευσταθούν.  Ο γνωστός μεγαλοεπενδυτής George Soros περιέγραψε το πιο πάνω ως εξής: «Οι οικονομολόγοι, βλέποντας ότι οι αγορές λειτουργούν κατά το πλείστον ορθολογιστικά κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι πάντα σωστές.  Αυτό απέχει από την πραγματικότητα όσο η γη από τον ουρανό».  Εάν αφαιρέσουμε από τις αγορές τον «απόλυτο ορθολογισμό» αρχίζουμε να βλέπουμε και να καταλαβαίνουμε τη δημιουργία είτε περιόδων φούσκας - «παράλογης ευφορίας» («irrational exuberance» όπως έκανε ευρέως γνωστό το φαινόμενο ο τότε πρόεδρος του Federal Reserve, Allan Greenspan) ή περιόδους πανικού και τρόμου στις αγορές.  Οι αγορές γυμνώνονται από τη «σοφία» και γίνονται είτε ορδές που «μέσα στην τρελή χαρά» τρέχουν να δανείσουν την Ελλάδα όπως συνέβαινε το 2007 πριν την κρίση με «spreads” AAA, είτε μαινόμενοι ταύροι σε υαλοπωλείο που καταστρέφουν τα πάντα - την Ευρωζώνη -, ακόμη και τους εαυτούς τους.  «Ακόμη και να δεχτούμε ότι οι αγορές κατά «μέσο όρο» προβλέπουν σωστά αυτό δεν εξυπακούεται ότι πρέπει να τους δείχνουμε τυφλή εμπιστοσύνη» λέει ο οικονομολόγος Robert Schiller.  «Θα εμπιστευόσαστε κάποιο μετεωρολόγο του οποίου οι προβλέψεις για τη θερμοκρασία ήταν μεν κατά μέσο όρο σωστές αλλά ήταν πολύ συχνά πολύ πιο ψηλές από τις πραγματικές είτε πολύ πιο χαμηλές;».  Ας μην ξεχνάμε ότι είναι οι «πάνσοφες αγορές», υπνωτισμένες και μαγεμένες από την τότε φούσκα ακινήτων, που δημιούργησαν τα προϊόντα Sub-Prime που τίναξαν στον αέρα την Ισλανδία, την Bear Sterns, την Lehman (η κατάρρευση των οποίων τίναξε μέσω των CDS την AIG), οδήγησαν τις μεγαλύτερες τράπεζες στον κόσμο στο χείλος του γκρεμού ή στην κατάρρευση (Citi, Lloyds, Dexia, IKB, Northern Rock, RBS, Fortis, UBS, Allied Irish Bank  κλπ) και «εκλιπαρούσαν» έπειτα τις κυβερνήσεις για παρέμβαση για να σωθεί το σύστημα (=οι ίδιες).  Και όταν οι κυβερνήσεις αναγκαστήκαν να επέμβουν για να αποφευχθεί η παγκόσμια κατάρρευση, για να σώσουν τις τράπεζες και για να «εκκινήσουν», όπως λένε τα οικονομικά των υφέσεων του J.M. Keynes την ανάκαμψη, οι αγορές «θυμήθηκαν» τις υπερχρεωμένες κυβερνήσεις (η Ιταλία για παράδειγμα είχε σχεδόν ανέκαθεν ψηλό δημοσιονομικό χρέος πέραν του 100% του ΑΕΠ) και επιβάλλουν δημοσιονομικές προσαρμογές τη χειρότερη ώρα για την παγκοσμία ανάκαμψη οδηγώντας πιθανώς σε χειρότερη ύφεση από το 1929.  ΥΓ. Τι έπαθαν χθες οι αγορές και «ανακάλυψαν» τα προβλήματα της Γαλλίας, Αυστρίας, Βελγίου κλπ κλπ και αύξησαν απότομα τα κυβερνητικά spreads; Τι καινούργιο δεδομένο είχαν χθες που δεν είχαν προηγουμένως; Οι οικονομολόγοι έχουμε δημιουργήσει ένα μοντέρνο τέρας, αλλά ακόμη εμμένουμε στο τι λένε τα μοντέλα μας αντί να πιστέψουμε το τι βλέπουν τα μάτια μας και να γυρεύουμε το νέο Θησέα που θα μας γλυτώσει ….. ΥΓ1.      Το άρθρο αυτό άρχισε να γράφεται πολύ πριν την παραίτηση του Γιώργου Παπανδρέου.  Κάπως το ο Λουκάς και οι αγορές δεν ακούγεται το ίδιο.  Μάριος Κληρίδης  [1]  π.χ. πιστοληπτική διαβάθμιση ΑΑΑ σημαίνει καλή επένδυση.  Δεν κάνω δηλαδή δική μου ανάλυση αλλά αποφασίζω με βάση τις πιστοληπτικές διαβαθμίσεις από τους οίκους αξιολόγησης.  [2]  Τον Ιούνιο του 2007, λίγο πριν την οικονομική κρίση, οι πιστοληπτικές διαβαθμίσεις των πιο πάνω ήταν: Ισλανδία (Aaa), Bear Sterns (Α1), Lehman (A1), Citi (Aaa), Lloyds (Aaa), Dexia (Aa1), IKB (Aa3), Northern Rock (Aa3), RBS (Aaa), Fortis (Aa2), UBS (Aaa), Allied Irish Bank (Aa2) και σε καμία περίπτωση δεν έδιναν οποιαδήποτε προειδοποίηση για το τι επερχόταν.