Συχνά τίθεται το ερώτημα αν πρέπει να αρχίσει σταδιακά να επιστρέφει ο κόσμος στις εργασίες του εν μέσω πανδημίας για να μετριάσουμε έτσι τις επιπτώσεις στην οικονομία. Εγώ το βλέπω λίγο πιο απλά. Εν καιρώ πολέμου δεν βγαίνεις έξω την ώρα που σε βομβαρδίζουν. Αν μπορείς να κάνεις κάτι να βοηθήσεις να επανέλθει η ειρήνη το κάνεις. Δυστυχώς όμως μας έχει πιάσει όλους πλήρως απροετοίμαστους αυτή η πανδημία. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να προστατευθούμε και να περιορίσουμε όσο μπορούμε την εξάπλωση του στην Κύπρο, έστω και λίγο καθυστερημένα.

Η διάγνωση του προβλήματος

Η επιλογή του να θεωρούμε ότι το πρόβλημα δεν υπάρχει ή ότι είναι διαχειρίσιμο και επομένως το λιγότερο κακό είναι να πάμε πίσω στις δουλειές μας σαν και δεν συμβαίνει τίποτα για μένα δεν υφίσταται (εκτός ίσως μόνο για τον Πρόεδρο Trump).

Άρα το τι απομένει από οικονομικήςαπόψεως είναι:

1. Πως θα περάσει και να επιβιώσει όσο καλύτερα γίνεται ο κόσμος μέχρι να είναι ασφαλές να πάμε πίσω στην κανονική μας ζωή.
2. Να κάνουμε σωστή εκτίμηση πότε αυτό θα είναι εφικτό και αναλόγως να είμαστε προετοιμασμένοι.
3. Για να είμαστε όμως έτοιμοι να ανταπεξέλθουμε πρέπει να έχουμε σωστή αντίληψη του τι χρειάζεται. Συγκεκριμένα,  ποια πράματα θα βοηθούσαν και ποια θα εμπόδιζαν ή θα δυσκόλευαν την ανάκαμψη.
4. Το τελευταίο για μένα είναι και το μέγα πρόβλημα στην Κύπρο. Συχνά ακούμε για «ρευστότητα» σαν να είναι ένα μαγικό ραβδί που θα διορθώσει όλα τα κακώς έχοντα.
5. Η προσέγγιση του «Δώστε ρευστότητα» και μάλιστα μέσω περαιτέρω δανείων σε μια οικονομία που πάσχει από υπερδανεισμό δεν είναι μόνο μυωπική αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, και εγκληματική αμέλεια.
6. Αυτή η λογική βασίζεται στην «νέο-φιλελεύθερη» θεωρία που έχει αποδειχθεί επανειλημμένα λανθασμένη και καταστρεπτική σε πολλές οικονομίες στον κόσμο. Ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής κρίσης όπου ακόμη και οι μεγαλύτεροι υποστηριχτές της έχουν παραδεχθεί ότι δεν έχει αποτέλεσμα και μπορεί ακόμη να επιδεινώσει την κρίση.

Τα κρίσιμα ερωτήματα είναι:

1. πόσο καιρό θα κρατήσει η πανδημία και,
2. πως θα είμαστε προετοιμασμένοι για να ξεκινήσει και ακόμη να ξανακτιστεί όπου χρειάζεται η λαβωμένη οικονομία μας.

Η εύκολη αλλά μυωπική μεταχείριση της κρίσης

Οι πολιτικοί μας, λυπούμαι να παρατηρήσω, πελαγοδρομούν και στα δύο αυτά καυτά ερωτήματα. Αντί να σκέφτονται πως να μειώσουμε το ιδιωτικό χρέος για να είμαστε σε θέση να ξανακτίσουμε την οικονομία διοχετεύουμε «ρευστότητα» μέσω περαιτέρω και μη παραγωγικών δανείων. Αυτά τα νέα δάνεια θα δίνονται από τις τράπεζες στην ουσία μόνο επειδή το κράτος (ο φορολογούμενος δηλαδή) εγγυάται τις τράπεζες σε ένα μεγάλο βαθμό. Το μόνο που θα πέτυχει μια τέτοια μυωπική αντιμετώπιση της κρίσης είναι να σώσει προσωρινά τις τράπεζες ενώ σχεδόν σίγουρα θα βυθίσει την οικονομία.

Η σωστή αντιμετώπιση της κρίσης

Θεωρώ σχεδόν σίγουρο ότι η κρίση θα είναι μαζί μας μέχρι να βρεθεί και να εφαρμοστεί παγκόσμιος εμβολιασμός. Αυτό, στις καλύτερες προϋποθέσεις μπορεί να σημαίνει τουλάχιστον ακόμα ένα χρόνο από τώρα. Οι συνέπειες αυτού στην οικονομία παγκοσμίως αλλά και ειδικότερα στην Κύπρο που εξαρτάται σε ένα μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό είναι τεράστιες. Το κράτος θα πρέπει να φροντίσει να υπάρχουν τα αναγκαία για να μπορέσει ο πληθυσμός να αντέξει αυτή την μακράν δοκιμασία. Πρέπει να υπάρχουν κοινωνικές και άλλες παροχές σε όλους και οπού χρειάζεται ειδικότερα για να έχουν οι πολίτες ιατρική φροντίδα και για να μην πεινάσει κανείς.

Όμως αναπόφευκτα οι συνέπειες στην οικονομία από τέτοιου βάθους και διάρκειας κρίση ίσως να είναι ακόμη μεγαλύτερες από ότι έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα στον κόσμο. Μπορεί να είναι χειρότερες ακόμη και από τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930. Ειδικότερα στην Κύπρο όπου εξακολουθούμε να έχουμε ίσως το μεγαλύτερο ιδιωτικό χρέος (εταιρειών και νοικοκυριών) στον κόσμο εν σχέση με το μέγεθος της οικονομίας. Αυτό παραμένει και κρατά δέσμιους τους οικονομικούς παράγοντες της χώρας παρόλο που δεν φαίνεται όλο στους ισολογισμούς των τραπεζών μιας και έχουν πωλήσει πολλά από τα δάνεια τους.

Τα ζητούμενα για ανοικοδόμηση μιας οικονομίας που περνά μια τέτοιακρίση είναι δυο:

1. Οι οικονομικοί παράγοντες της χώρας πρέπει να έχουν καλούς και υγιείς ισολογισμούς ούτως ώστε να είναι εις θέση να επενδύουν παραγωγικά στην ανοικοδόμηση και μέσω ζήτησης σαν καταναλωτές.
2. Το τραπεζικό σύστημα πρέπει να είναι εύρωστο αλλά και άρτια καταρτισμένο για να μπορεί να χρηματοδοτεί παραγωγικά και με οικονομικά βιώσιμο τρόπο της μεγάλες επενδύσεις που θα πρέπει να γίνουν όταν η οικονομία εξέρχεται της πανδημικής κρίσης.

Τα πιο πάνω βάζουν και τις κατευθυντήριες γραμμές για μια σωστή στρατηγική για αντιμετώπιση των οικονομικών επιπτώσεων από την πανδημία και την μεγάλη κρίση που αναπόφευκτα θα προκαλέσει στην οικονομία του τόπου. Αυτά είναι:

1. Το κράτος πρέπει να μεριμνήσει για να υποστηριχτούν υγειονομικά αλλά και οικονομικά οι πολίτες με κοινωνικές και άλλου είδους παροχές και κατ’ ευθείαν επιδοτήσεις όπου υπάρχει ανάγκη και για όλη την διάρκεια της κρίσης.
2. Πρώτιστη ανάγκη των επιχειρήσεων είναι η οικονομική βιωσιμότητα, όχι η ρευστότητα! Η ρευστότητα μπορεί να είναι μόνο μια γέφυρα άμα σε οδηγεί σε κάτι βιώσιμο. Καταχρεωμένες επιχειρήσεις και λαός δεν οδηγούνται σε τίποτα βιώσιμο με δάνεια γέφυρες που αργά αλλά σίγουρα βυθίζουν σε περαιτέρω χρέος τους ήδη καταχρεωμένους οικονομικούς παράγοντες της χώρας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μείωση, όχι με αύξηση του ιδιωτικού χρέους. Αυτός πρέπει να είναι και ο πρώτιστος στόχος της οικονομικής πολιτικής της κυβέρνησης προς αντιμετώπιση της δυστυχίας που θα επιφέρει μια μακροχρόνια και καθολική κρίση αυτού του μεγέθους. Ο στόχος και η προσπάθεια θα πρέπει να είναι η καλυτέρευση όχι η χειροτέρευση των ισολογισμών των επενδυτών και των νοικοκυριών του τόπου. Μόνο έτσι θα μπορούν να ανταποκριθούν στο κάλεσμα για ανοικοδόμηση της οικονομίας όταν λήξει η πανδημία.Η προσπάθεια να διατηρήσεις εν ζωή μια καταχρεωμένη επιχείρηση για μια μακράν περίοδο που δεν θα έχει οποιοδήποτε εισόδημα είναι σαν να δένεις πέτρες στον λαιμό κάποιου που πνίγεται. Δεν θα πέτυχει να σώσει την ζωή κανενός. Αντιθέτως, θα καταστίσει πολύ πιο δύσκολη την ανάκαμψη μετά την πανδημία. Σε πολλές περιπτώσεις το πάγωμα των εργασιών και των εξόδων όπου είναι αυτό δυνατόν θα είναι πολύ πιο αποτελεσματικό διότι δεν θα διαφθείρει τον ισολογισμό και την καθαρή αξία του ενεργητικού των μέτοχων της εταιρείας.
3. Η προσπάθεια πρέπει να επικεντρωθεί στην διάσωση της οικονομίας. Όχι κατ’ ανάγκη των τραπεζών που κρατούν ομήρους τους υπερδανεισμένους πελάτες τους. Σε αυτό, παρά να σπεύδει η κυβέρνηση όπως και στο παρελθόν να τους γλιτώνει με λεφτά των θυμάτων τους θα ήταν πολύ πιο χρήσιμο και θα εξυπηρετούσε τον στόχο για μείωση του ιδιωτικού χρέους πολύ καλύτερα εάν εθνικοποιούσε κάποιες συστημικές τράπεζες. Αυτές θα μπορούσαν να ιδιωτικοποιηθούν μετά την κρίση και την περίοδο εξυγίανσης τους. Το λιγότερο που θα έπρεπε να επιβάλει μια αξιοπρεπής και δίκαιη κυβέρνηση που σέβεται τον κόσμο θα ήταν η διακοπή (η μη χρέωση) τόκων από τις τράπεζες για την περίοδο που η οικονομία είναι κλειστή και στάσιμη για όλους. Το λιγότερο που θα έπρεπε να επιβάλει μια αξιοπρεπής και δίκαιη κυβέρνηση που σέβεται τον κόσμο θα ήταν η διακοπή (η μη χρέωση) τόκων από τις τράπεζες για την περίοδο που η οικονομία είναι κλειστή και στάσιμη για όλους.
4. Αναμένεται ότι θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια για ανοικοδόμηση της οικονομίας μετά την έλευση της πανδημίας. Η Κύπρος είναι μια καταχρεωμένη οικονομία με αδύναμη εγχωρία ζήτηση. Προβλέπεται ότι αναπτυξιακές χρηματοδοτήσεις θα είναι διαθέσιμες σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Πολύ σωστά όμως οι γραμμές αυτές χρηματοδότησης πρέπει να τοποθετούνται σε οικονομικά βιώσιμα έργα (για Δημόσια, Ιδιωτικά και ημιδημόσια-PPP έργα). Για αυτό, η Κύπρος χρειάζεται όπως ποτέ προηγουμένως να δημιουργήσει και να εκπαιδεύσει το προσωπικό μιας νέας και πλήρως ανεξάρτητης και επαγγελματικής Τράπεζας Ανοικοδόμησης και Ανάπτυξης που θα είναι έτοιμη να συνεργαστεί με αυτούς τους διεθνείς οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Αναπτύξεως. Η προσπάθεια πρέπει όμως  να αρχίσει άμεσα για να είμαστε σε θέση να συνεργαστούμε με διεθνείς χρηματοδοτικούς οργανισμούς και να μπορούμε να αξιοποιούμε καλύτερα χρηματοδοτήσεις που θα είναι διαθέσιμες για οικονομικά βιώσιμα έργα για σκοπούς ανοικοδόμησης. Όπως πολύ αποτελεσματικά είχε αναλάβει τον ρολό αυτό η πρώην Κυπριακή Τράπεζα Αναπτύξεως τα χρονιά μετά την εισβολή όπου οδηγούσε μέσω παραδείγματος και τις εμπορικές τράπεζες σε σωστές και βιώσιμες χρηματοδοτήσεις και που είχαν ικανοποιητική ικανότητα αποπληρωμής των δάνειων.

Συμπέρασμα

Η πανδημία θα είναι μαζί μας για πολλή καιρό ακόμη. Το μόνο που θα πετύχει η πολιτική που βάζει τον φορολογούμενο να εγγυηθεί τραπεζικά δάνεια που θα προστεθούν στο τεράστιο ιδιωτικό χρέος που υπάρχει ήδη και εν μέσω πολύ αντίξοων συνθηκών είναι να ταΐσει τις τράπεζες έστω προσωρινά με περιστασιακά κέρδη. Δεν θα σώσει την οικονομία. Τα δάνεια στην Κύπρο είναι μέρος του προβλήματος και δεν μπορούν να αποτελέσουν την λύση. Αν πραγματικά θέλουμε να βοηθήσουμε την ανοικοδόμηση και ανάπτυξη μετά την κρίση θα πρέπει να αναζητούμε τρόπους να μειώσουμε, όχι να αυξάνουμε το ήδη τεράστιο ιδιωτικό χρέος.

Ο Σαββάκης Κ. Σαββίδης είναι οικονομολόγος, που ειδικεύεται στην οικονομική ανάπτυξη και τη χρηματοδότηση έργων. Ήταν πρώην ανώτερος διευθυντής στην Κυπριακή Τράπεζα Αναπτύξεως και έχει διατελέσει τακτικός Επισκεπτόμενος Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Harvard και στο Πανεπιστήμιο Queen’s του Καναδά. Author Page: http://ssrn.com/author=262460