You are here

Πώς φθάσαμε ως εδώ; Τι πρέπει να γίνει; Θεσμική λειτουργία και οικονομική πολιτική

01/11/2013
Όπως κάθε κρίση, έτσι και η χρεοκοπία της κυπριακής οικονομίας, δημιουργεί την ανάγκη να τεθούν οδυνηρά ερωτήματα: Πώς φτάσαμε ως εδώ; Τι μαθήματα πρέπει να συνάγουμε από τη διαδικασία παραγωγής της κρίσης μετά το 2008 αλλά και τη διαχείριση της κρίσης σε όλα τα στάδια της εμφάνισής της; Σε τι μπορούμε να ελπίζουμε;

 Τα ερωτήματα είναι πολλά και σύνθετα.  Το κεντρικό ερώτημα, όμως, είναι: Πώς είναι δυνατόν μια οικονομία η οποία, για την ένταξή της στην ευρωζώνη το 2008, πληρούσε όλα κριτήρια του Μάαστριχτ, είχε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης για αρκετά χρόνια, και πλεόνασμα το 2007 (!), να βρεθεί ταπεινωμένη και χρεοκοπημένη λίγα χρόνια μετά, το 2013; Τί πήγε λάθος και μια φαινομενικά ανθηρή οικονομία κατάφερε να αποκλεισθεί από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές το Μάιο 2011, να αντιμετωπίζει στάση πληρωμών τον Αύγουστο 2011, να υποβαθμίζεται ραγδαία στην κατηγορία «σκουπίδι» από τους διεθνείς οίκους αξιολόγησης μετά το Μάϊο 2011, να υποβάλλει αίτημα υπαγωγής στο μηχανισμό στήριξης της ευρωζώνης τον Ιούνιο 2012, να υπογράφει μνημόνιο συναντίληψης με την τρόικα των δανειστών το Νοέμβριο 2012 και, τελικά, να υπογράφει το τελικό μνημόνιο με τους δανειστές μετά το πρωτοφανές κούρεμα των καταθέσεων το Μάρτιο 2013;

 Αν δεν κατανοήσουμε επαρκώς τους λόγους που παρήγαγαν την πρωτοφανή όσο και δραματική οικονομική καταστροφή, πιθανότατα θα την ξαναζήσουμε.  Αν δεν αποκτήσουμε μια συνεκτική αφήγηση των διαπλεκόμενων διαδικασιών (θεσμικών, οργανωσιακών, πολιτικών) που οδήγησαν τη χώρα στο γκρεμό, δεν θα μπορέσουμε να αποτρέψουμε παρόμοιες εξελίξεις στο μέλλον.  Και το σημαντικότερο: Αν μάθουμε τι πήγε λάθος, μπορούμε όχι μόνο να μεριμνήσουμε έτσι ώστε να μην το επαναλάβουμε, αλλά να ασχοληθούμε στα σοβαρά με το τι πρέπει να γίνει από εδώ και πέρα.  Τί είδους στρατηγικά πλεονεκτήματα διαθέτει η κυπριακή οικονομία; Ποιοί κλάδοι πρέπει να υποστηριχθούν, και πώς; Ποιό πρέπει να είναι το καινούριο παραγωγικό μοντέλο της χώρας; Πώς μπορεί να καταστεί η κρίση έναυσμα δημιουργίας;

 Στην έκθεση της τριμελούς ερευνητικής επιτροπής για την οικονομία, στο συμπληρωματικό πόρισμα της κ. Ηλιάνας Νικολάου, καθώς και στην έκθεση του εμπειρογνώμονα της επιτροπής καθηγητή Σταύρου Ζένιου, εντοπίζονται οι αδύνατοι κρίκοι της αλυσίδας διαμόρφωσης και εποπτείας οικονομικής πολιτικής: Η στενή αλληλεξάρτηση κράτους-τραπεζών και ο συνακόλουθος σύνδεσμος μεταξύ τραπεζικών αποτελεσμάτων και δημοσιονομικής πολιτικής, η επιδεινούμενη ανισοσκέλεια δημοσίων εσόδων και δαπανών, οι πολιτικές παρεμβάσεις της εκτελεστικής εξουσίας σε τεχνοκρατικές εισηγήσεις, η πλημμελής εποπτεία των τραπεζών από την Κεντρική Τράπεζα, η διακοσμητική λειτουργία του υπουργικού συμβουλίου και η παντοδυναμία του προέδρου της δημοκρατίας σε θέματα οικονομικής πολιτικής, ο ανεπαρκής έλεγχος της βουλής, η κακή επικοινωνία προέδρου και υπουργού οικονομικών με το διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας, οι εξαιρετικά ριψοκίνδυνες αποφάσεις των τραπεζών για τα ελληνικά ομόλογα και την επέκταση στο εξωτερικό, η ολιγωρία και η έλλειψη ευθυκρισίας του προέδρου και της κυβέρνησής του αναφορικά τόσο με την απομείωση των ελληνικών ομολόγων (που επιβάρυνε τις κυπριακές τράπεζες με ποσό ίσο με το 25% του ΑΕΠ), όσο και με την προσφυγή στο μηχανισμό στήριξης.

 Μια μακροσκοπική θεώρηση της εξέλιξης της κρίσης δείχνει μια διαρκώς επιδεινούμενη διαδικασία: Με αλλεπάλληλους κακούς χειρισμούς της πολιτικής εξουσίας, η κρίση χειροτέρευε σε κάθε στροφή της διαδρομής, με συνέπεια τα διλήμματα να καθίστανται διαρκώς οξύτερα και οι εξεταζόμενες λύσεις όλο και περισσότερο επώδυνες.

 Με άλλα λόγια, οι επιλογές κομβικών για την οικονομία οργανισμών όπως οι τράπεζες, οι εντυπωσιακές δυσλειτουργίες τόσο σε επιμέρους θεσμούς της κυπριακής δημοκρατίας όσο και των μεταξύ τους σχέσεων, και η τραγικά ανεπαρκής ηγετική συμπεριφορά των ιθυνόντων (κυρίως πολιτικών), έφεραν την Κύπρο στο χείλος του γκρεμού.

 Αυτό που κρίνεται από εδώ και πέρα, όμως, είναι τι μαθήματα συνάγει κανείς από όλη αυτή την περιπέτεια.  Με δεδομένα ό,τι συνέβη, πού πάμε; Πώς πρέπει να χαράζεται και να εποπτεύεται η οικονομική πολιτική; Ποιό πρέπει να είναι το περιεχόμενο της οικονομικής πολιτικής σε συνθήκες πρωτοφανούς κρίσης; Ποιά είναι η προοπτική της κυπριακής οικονομίας; Πώς θα επιστρέψει η οικονομία στην ανάπτυξη; Τί είδους ανάπτυξη;             

 Τα αίτια της οικονομικής καταστροφής που βιώνει ο τόπος και οι προοπτικές της οικονομίας θα συζητηθούν σε βάθος στην εκδήλωση του Πανεπιστημίου Κύπρου, την Τρίτη 12 Νοεμβρίου 2013, 6μμ, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (πανεπιστημιούπολη).*  Οι ομιλητές είναι άτομα εγνωσμένου κύρους, με βαθιά γνώση των θεμάτων.

 Η κ. Ηλιάνα Νικολάου, τέως επίτροπος διοικήσεως και μέλος της ερευνητικής επιτροπής για την οικονομία, θα συζητήσει το πόρισμα της επιτροπής και θα επικεντρωθεί κυρίως στο ερώτημα «πώς φτάσαμε ως εδώ;».  Ο κ. Σταύρος Ζένιος, καθηγητής χρηματοοικονομικών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, θα παρουσιάσει τις απόψεις του αναφορικά με τα αίτια της κρίσης τα οποία εντοπίζει κυρίως στη βαθιά αλληλεξάρτηση δημοσίων οικονομικών-τραπεζών και θα συζητήσει τα μαθήματα που πρέπει να συνάγουμε για τη χάραξη της οικονομικής πολιτικής.  Ο κ. Χριστόφορος Πισσαρίδης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, κάτοχος Νομπέλ Οικονομίας 2010, θα επικεντρωθεί κυρίως στο ερώτημα «πού πάμε;».  Τι είδους οικονομική πολιτική χρειάζεται; Ποιό πρέπει να είναι το νέο παραγωγικό μοντέλο; Ποιός είναι ο ρόλος της κυβέρνησης και των κοινωνικών εταίρων στη δημιουργία μιας ανταγωνιστικής οικονομίας με προοπτική;

 Την εκδήλωση θα συντονίσει ο Κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Διοίκησης, Καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Έδρα Columbia Shipmanagement κ. Χαρίδημος κ. Τσούκας. 

 Του Χαρίδημου Τσούκα,

Κοσμήτορα της Σχολής Οικονομικών και Διοίκησης, Καθηγητή Στρατηγικής Διοίκησης στην Έδρα Columbia Shipmanagement

 Λεπτομέρειες εκδήλωσης:

 *Συζήτηση στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (Κέντρο Κοινωνικών Δραστηριοτήτων, αίθουσα 010), Τρίτη 12 Νοεμβρίου, 6:00μ.μ., με τους:

Κυρία Ηλιάνα Νικολάου, Καθηγητή Σταύρο Ζένιο, Καθηγητή Χριστόφορο Πισσαρίδη

 Συντονιστής: Καθηγητής Χαρίδημος Κ. Τσούκας

 Η εκδήλωση είναι ανοικτή για το κοινό

Πληροφορίες: 22894305

Δηλώσεις συμμετοχής: 22894335

Δείτε εδώ το πρόγραμμα της εκδήλωσης: http://webapps.ucy.ac.cy/public/weblinks/download?m_id=730
14 σχόλια
αθηνα on 01/11/2013
Είναι ν'απορεί κάποιος κ.καθηγητά,γιατί χρειάζεται να γίνει αυτή η συζήτηση για να επιβεβαιώσει τα αυτονόητα,τουλάχιστον όσον αφορά τα αίτια της οικονομικής μας καταστροφής.Διότι απο τελεολογικής άποψης ήταν θέμα χρόνου.Δεν μπορείς για πολλά χρόνια να παράγεις εθνικό εισόδημα 2,και να ξοδεύεις 3.Το μεγάλο φαγοπότι στις τράπεζες,απλά σμίκρυνε το χρόνο πυροδότησης της ωρολογιακής βόμβας.Εκεί που θα συμφωνήσω, είναι η επείγουσα ανάγκη για ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης.Διότι μέχρι τώρα βγάζαμε συνεχώς επιστήμονες υπηρεσιών,ή για να βολευτούν στο δημόσιο.Τώρα δυστυχώς το πάρτυ τελείωσε.
Economist on 01/11/2013
Τι νοημα εχει να κατανοησουμε πως φτασαμε ως εδω εαν δεν μαθαινουμε;; Το οτι ενας αρχιεπισκοπος κανει κουμαντο σε κυπριακη τραπεζατα λεει ολα

Γριφος για πολυ δυνατους: ως ποτεωθαφειμαστε υπο τον ελεγχο τηςτροικα; καιπριν βιαστειτε, η απαντηση σιγουρα δεν ειναι μονο ωςτο 2016
IoannisTakis on 01/11/2013
Αγαπητέ Καθηγητά,

Τα αίτια της καταστροφής όπως σωστά τα έχετε καταγράψει τόσο εσείς όσο και άλλοι έντιμοι και αντικειμενικοί αρθρογράφοι είναι γνωστά και έχουν εμπεδωθεί από κάθε υγιώς σκεπτόμενο πολίτη.

Αυτό που θα ήταν ενδιαφέρον να ακούσουμε στην εκδήλωση που θα οργανώσετε στο Πανεπιστήμιο πέραν των όσων αναφέρετε είναι τα ακόλουθα:
1. Γιατί τόση γνώση, εμπειρία, αντικειμενική κρίση και ικανότητα που διαθέτουν τόσοι άξιοι άνθρωποι του τόπου δεν κατάφερε να προβλέψει την επερχόμενη καταστροφή η οποία είχε δείξει τα δόντια της και έδωσε αρκετά προειδοποιητικά σήματα κινδύνου εδώ και χρόνια?
2. Ακόμη και εάν κάποιοι είχαν προειδοποιήσει αραιά και χαλαρά γιατί δεν κατάφεραν να περάσουν τα μηνύματα τους, γιατί δεν επέμεναν για να ληφθούν έγκαιρα διορθωτικά μέτρα, γιατί αφέθηκαν τα πράγματα να φτάσουν στην καταστροφή και όλοι σφυρούσαν αδιάφορα ακόμη και αυτοί που γνώριζαν και προέβλεπαν?
3. Πως είναι δυνατόν για δύο σχεδόν χρόνια να ήμασταν εκτός αγορών και κανένας να μην παραιτηθεί από την θέση του και να δημοσιοποιήσει τον επερχόμενο κίνδυνο και τέλος
4. Πέραν από γενικόλογα οικονομικά μοντέλα και θεωρίες που βεβαίως πρέπει να προϋπάρχουν, παρακαλούμε όπως ΕΠΙΚΕΝΤΡΩΘΕΙΤΕ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΛΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ, ΕΞΥΠΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΦΑΝΤΑΣΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΒΓΑΛΟΥΝ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ...

ΓΙΑΤΙ με τους ρυθμούς αύξησης των μη-εξυπηρετούμενων δανείων και τον ανεπαρκή τρόπο αντιμετώπισης τους, την συνεχιζόμενη εκροή καταθέσεων €1δισ.μηνιαίως από το τραπεζικό σύστημα, την μη-λήψη δραστικών μέτρων και την δημιουργία τραπεζών ζόμπυ δεν έχουμε χρόνο για σχεδιασμό και υλοποίηση νέων οικονομικών μοντέλων -αυτό θα μπορούσε να γίνει σε ένα μεσοπρόθεσμο ορίζοντα-ΑΛΛΑ χρειαζόμαστε άμεσα υλοποιήσιμες ιδέες και πρακτικά μέτρα που θα επαναφέρουν την εμπιστοσύνη στον τραπεζικό σύστημα...διαφορετικά θα κλείσουμε... και θα επιστρέψουμε στην λίρα ατάκτως...
The Invisible Hand on 04/11/2013
Κύριε Τσούκα

Σίγουρα θα γεμίσει η αίθουσα 010 τη Τρίτη επειδή έχει κάποιο ενδιαφέρον για πολλούς το πως φθάσαμε ώς εδώ, όπως ενδιαφερόμαστε πολλοί για τες γραφικές λεπτομέρειες ενός βιασμού.

Αλλά, λίγο πολύ, όλοι γνωρίζουμε τι συνέβη και ποιοί φταίν. Χρειάζεται επανάληψις;

Μπορεί για μερικούς να μας χρειάζεται αυτή η νεκροψία για να επιρρίψουμεν και με την ακαδημαϊκή σφραγίδα τες ευθύνες στους "άλλους" που μας κακοδιοίκησαν και για να κοιμούμαστε ήσυχα τον ύπνο των δικαίων.

Θα ήταν πολύ πιο εποικοδομητικό αν η σοβαρή δεξαμενή σκέψης που είναι το Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΠΚ) οργάνωνε συζήτηση για το μέλλον και για το πως θα μπορέσουμε να ξαναβρούμε τες ζωές που τώρα χάνει η νέα γενιά στην ανεργία, στην εξορία και στην υποαπασχόληση..

Ας αφήσουμε το θλιβερό παρελθόν στες ερευνητικές επιτροπές, στους καφενέδες, στες πολωμένες εφημερίδες, στα peer reviewed papers και στη δικαιοσύνη.

Το ΠΚ μπορεί να μας οδηγήσει σε ένα καλύτερο μέλλον;
Chrysso on 05/11/2013
Το ερώτημα: Τι μαθήματα πρέπει να συνάγουμε από τη διαδικασία παραγωγής της κρίσης μετά το 2008 αλλά και τη διαχείριση της κρίσης σε όλα τα στάδια της εμφάνισής της;

Τι μάθαμε απο το Μαρί?
KKyriacou on 05/11/2013
Here is one lesson. Unless you have strong evidence of criminal wrongdoing that is material enough to oust the Governor, do not deprive the country of the leadership that it badly needs in the middle of the crisis.

There's no doubt that the previous author is out to get the Governor, likely with the support of the current government. It is a shame that in the middle of a financial crisis, the government and the CB are not cooperating. Again.

The current government, which I support, is giving the impression to the world that is fighting the Governor just because he does not listen to them. He does not have to.

Unless there's a proven criminal behavior by the Governor (which I doubt), our President is engaged in a power struggle that he is bound to lose. Let's put things in perspective; The president of a bankrupt country is trying to oust the Governor, who is not only protected by the constitution, but he also has the full support of the very institutions (ECB) that lend us money to keep us alive.

Mr President and Mr Demetriade I really hope you are not wasting your time and the country's scant resources on a personal power struggle. Resolve this matter the soonest. The country needs you.
αθηνα on 06/11/2013
Οχι φίλε μου,αντιθέτως.Ο Αναστασιάδης,τον οποίο εγώ αποδεδειγμένα σ'αυτό το blog στήριξα,υποτίθεται ότι δέχτηκε το κούρεμα για να μην καταρρεύσει το κράτος.Λάθος οικτρό,διότι πρακτικά είμαστε,όπως και συ λες,χρεωκοπημένοι.Αρα οι φοβίες σου ότι στην κόντρα Προέδρου-Διοικητή, θα θυμώσει ο Ντράγκι,λύνονται αυτόματα όταν στείλουμε την Τρόικα σπίτι της.Ετσι κι αλλοιώς, ο βρεγμένος τον ποταμό δεν τον φοβάται.Τουλάχιστον με την de jure χρεωκοπία,χάνει ο Δημητριάδης το στήριγμα της ΕΚΤ,διότι θα φύγουμε απο την ευρωζώνη,και απο την άλλη ο Αναστασιάδης,χωρίς τα δανεικά της Τρόικα, δεν θα μπορεί να δίνει τους ηγεμονικούς μισθούς που απολαμβάνουν αρκετοί στο δημόσιο,του νυν αρθρογράφου περιλαμβανομένου.
Επιλήσμων on 06/11/2013
Αγαπητή αθηνα,
Δεν είναι πρακτικά, όπως λες, αλλά θεωρητικά που είμαστε χρεωκοπημένοι. Δεν έχουμε στάση πληρωμών και οι τράπεζες μας έχουν κεφαλαιουχική επάρκεια (με τον ένα τρόπο ή τον άλλο!).
Ο Αναστασιάδης δεν είναι μόνο τους ηγεμονικούς μισθούς σε μερικούς στο δημόσιο που δίνει, αλλά το Κράτος πληρώνει και χιλιάδες άλλους εργαζόμενους, συμπεριλαμβανομένους και συναδέλφους σου γιατρούς. Επίσης συνταξιούχους, χήρες ορφανά και ανέργους. (Γιά τους πολλούς όμως "χαρραμοφάιδες" που γνωρίζεις, δεν φταίει τώρα ο Αναστασιάδης αλλά όλοι εμείς που κυρίως μέσω των Βουλευτών μας, το επιτρέψαμε και συνεχίζουμε να το επιτρέπουμε).

Νομίζεις είναι τώρα η ώρα να συζητάμε γιά έξοδο από το ευρώ?
Η τελευταία έξοδος που θυμάμαι πραγματοποιήσαμε ως Έλληνες, ήταν αυτή του Μεσολογγίου. Αυτή ήταν πραγματικά μιά ηρωική έξοδος. Εμείς είμαστε διατεθειμένοι γιά κάτι τέτοιο? - Ενα πραγματικό ολοκαύτομα?
αθηνα on 06/11/2013
Eπιλήσμονά μου,αν δεν είμαστε πρακτικά χρεωκοπημένοι,διότι δεν κηρύξαμε στάση πληρωμών,αυτό ολίγον με ενδιαφέρει.Διότι με τα δανεικά της Τρόικα μόλις που πληρώνουμε μισθούς,συντάξεις και αναχρηματοδότηση του χρέους μας,ελπίζοντας σε ανάπτυξη μετά απο μερικά χρόνια.Ομως η δεύτερη πλάνη θα είναι χειρότερη της πρώτης,διότι αδυνατώ να φανταστώ ότι υπάρχουν ξένοι επενδυτές τόσο ηλίθιοι,που να φέρουν τα λεφτά τους στην Κύπρο.Διότι σου λέει,γιατί να μην μας ξανακουρέψουν αν κάτι δεν πάει καλά.Παλιά μας τέχνη κόσκινο.Η εμπιστοσύνη μας,έχει εξατμιστεί.
KKyriacou on 06/11/2013
Athina, you don't want Troika to leave. Not now. Apart from the catastrophic lifestyle adjustments that we will have to endure, we run a serious risk of reverting back to our old habits where politicians were kings, and together with their friends (the top 50 richest guys in Cyprus), treated the government money and our deposits as their own pocket money. Since we got here, at minimum lets don't waste the opportunity to clean up house. We won't do it alone.

But back to my original point, If we decide to stay in Europe, it is not prudent to alienate the very institutions that keep us alive. The governments efforts to oust the governor, reminds me of Averoff's statements to sue Draghi. Where did that end up?

I hope that I will soon, but very soon though, be proven wrong.
... on 06/11/2013
I guess a question for UCY academics, especially for the economists, is why they missed the banking crisis.

It must have been obvious to them from 2007-2008 when credit was expanding with an annual rate of 35% that things were going the wrong way.

Is it possible that the UCY is co-opted by the system? Is it part of the establishment? Is it what it is supposed to be?

Or did they simply miss the crisis because of poor judgement?
Επιλήσμων on 06/11/2013
Το σίγουρο είναι ότι δεν "Φθάσαμε ως εδώ" λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης.
Τώρα, γιατί δεν πρόβλεψαν την κρίση οι δικοί μας οικονομολόγοι, πρέπει να διασαφηνίσουμε ποιάν κρίση εννοούμε. Την δική μας την κυπριακή ή την παγκόσμια ( ΗΠΑ και Ευρωπαϊκή).
Θα ήταν υπερβολικό να τους ζητούσαμε το πρώτο. Τον Νοέμβριο 2012 η Βασίλισσα Ελισάβετ επισκέφθηκε το LSE και τους ρώτησε " Γιατί δεν προβλέψατε την κρίση?"
Εμείς δεν είναι "κρίση" που αντιμετωπίζουμε αλλά τα κακά αποτελέσματα Κυβερνητικών χειρισμών (προηγουμένων και νυν) καθώς και τα λάθη - τακτικής και/ή εγκληματικών ενεργειών - που διέπραξαν οι Τράπεζες μας και η ελλιπής εποπτεία της ΚΤΚ υπό του τέως Διοικητού.
αθηνα on 06/11/2013
Αμάν βρε Επιλήσμονα,όλοι οι άλλοι φταίνε εχτός απο το νυν διοικητή.Μπορεί να μην ήταν στην ΚΤ όταν ξεκίνησε η κρίση,αλλά ολοκλήρωσε τη καταστροφή με τις σπασμωδικές ενέργειές του [έλα ELA μου]. Ο Αναστασιάδης απλά υπέγραψε τη θανατική μας καταδίκη
11637 on 06/11/2013
Ένα φαινόμενο που πλέον περνά απαρατήρητο λόγω ολικής και καθολικής διάβρωσης των θεσμών, αλλά και χαμηλής διαφάνειας και επομένως ορατότητας, είναι να βλέπουμε άτομα με οφθαλμοφανείς συγκρούσεις συμφερόντων να προβαίνουν σε σχολιασμό καταστάσεων στις οποίες ενδεχομένως να είχαν κάποιο ρόλο (όχι απαραίτητα κακό αλλά πρέπει να είναι σε γνώση του ακροατή).
Εσείς, σαν συντονιστής, οφείλετε κατά την ταπεινή (και ανώνυμη παραδέχομαι) γνώμη μου πριν ξεκινήσει η οποιαδήποτε συζήτηση να κληθούν όλοι οι ομιλητές να δηλώσουν κάθε θέση που κατείχαν ή κατέχουν και μπορεί να θεωρηθεί σαν σύγκρουση συμφερόντων και/ή να θεωρηθεί πως δύναται να δημιουργήσει, έστω θεωρητικά, κάποιου είδους bias.