Καινοτομία: Πολυτέλεια ή Επιτακτική Ανάγκη;

 Η οικονομική κρίση έχει προκαλέσει μια δημόσια συζήτηση στα ΜΜΕ για την άμεση ανάγκη αντιμετώπισης της αυξημένης ανεργίας και της οικονομικής ύφεσης.  Στο επίκεντρο της συζήτησης αυτής τοποθετούνται οι προσδοκίες για την αξιοποίηση νέων πλουτοπαραγωγικών πόρων ή πληροφορίες για εντυπωσιακές επενδύσεις σε καζίνο, εμπορικά κέντρα κλπ.  Χωρίς να αμφισβητούμε τη σημασία αυτών των επιδιώξεων, πιστεύουμε ότι είναι χρήσιμο να διερευνηθεί ο ρόλος της Καινοτομίας στην οικονομική ανάπτυξη της Κύπρου, καθώς η Καινοτομία τίθεται στο επίκεντρο της στρατηγικής για την οικονομική ανάπτυξη όλων των ανεπτυγμένων (και δη ανταγωνιστικών μας) χωρών, ενώ φαίνεται να βρίσκεται στο περιθώριο του δημόσιου προβληματισμού στην Κύπρο.  Στο παρόν άρθρο θα επιδιώξουμε να εξηγήσουμε τις βασικότερες προϋποθέσεις για την επίτευξη της Καινοτομίας και τη διεθνή πρακτική αναφορικά με πολιτικές που αποσκοπούν στην ενίσχυση της Καινοτομίας ως μοχλού οικονομικής ανάπτυξης.  Καινοτομία, Ανάπτυξη και Απασχόληση Σύμφωνα με έγκυρους αναλυτές και διαμορφωτές πολιτικής, η Καινοτομία θεωρείται κορυφαία προτεραιότητα πολιτικής στον ανεπτυγμένο κόσμο για την οικονομική ανάπτυξη, τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και τη διατήρηση του επιπέδου ζωής.  Η κρισιμότητα της Καινοτομίας είναι προφανής αν αναλογιστούμε ότι με δεδομένο το υψηλό κόστος παραγωγής και λειτουργίας, στον ανεπτυγμένο κόσμο «αν δεν καινοτομήσεις, είσαι νεκρός» [1]. Επίσης ότι, όπως μας υπενθυμίζει ο  συγγραφέας Jonah Lehrer στο περιοδικό Wired (3/2012), «το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ανάπτυξης έχει μια πολύ απλή αφετηρία, τις νέες ιδέες» και «η δημιουργικότητά μας είναι που παράγει τον πλούτο» [2].  Η Judith Estrin, μέλος του ΔΣ της Walt Disney, πρώην Επικεφαλής Τεχνολογίας της Cisco και συγγραφέας του βιβλίου «Closing the Innovation Gap» (2008), συμπληρώνει ότι η Καινοτομία αποτελεί «τη μόνη μας ελπίδα να αντιμετωπίσουμε τα σύνθετα και πολυδιάστατα προβλήματα του πλανήτη μας».  Δραματικές είναι οι διαπιστώσεις του Angel Gurria, Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), ο οποίος απευθυνόμενος στο πρόσφατο συνέδριο του οργανισμού για την Οικονομία της Γνώσης (Παρίσι, Σεπτέμβριος 2011), δήλωσε: «Το τρίγωνο ‘Καινοτομία, Εκπαίδευση, Δεξιότητες’ είναι εξαιρετικής σημασίας και καθορίζει τόσο το πρόβλημα όσο και τη λύση του.  Στο σημερινό κόσμο ο ανταγωνισμός αφορά την ίδια την επιβίωσή μας.  Έχουμε απολέσει τόσο πλούτο, τόσες εξαγωγές, τόση ευημερία, χάσαμε θέσεις εργασίας.  Πρέπει να επανεκκινήσουμε τις οικονομίες μας με έναν πιο ευφυή τύπο ανάπτυξης».  Με τις παραπάνω διαπιστώσεις συμφωνούν και πρόσφατες οικονομικές μελέτες που εξετάζουν τις προοπτικές οικονομιών και κρατών μεσούσης της Μεγάλης Κρίσης την οποία διανύουμε.  Για παράδειγμα, στην πρόσφατη μελέτη του Peter Droell, Διευθυντή Ανάπτυξης Πολιτικής και Βιομηχανικής Καινοτομίας της ΕΕ, επισημαίνεται ότι υπάρχει μια ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στις εθνικές επενδύσεις  των ευρωπαϊκών χωρών σε Έρευνα και Ανάπτυξη την περίοδο 2004-2009 και στις οικονομικές τους επιδόσεις το 2011.  Σύμφωνα με τον Drοell, «τα κράτη-μέλη που επένδυσαν στην Έρευνα και στην Καινοτομία είναι ισχυρότερα στην αντιμετώπιση της κρίσης και βγαίνουν γρηγορότερα από αυτή».  Αντιστοίχως, τα κράτη που αντιμετωπίζουν τα μεγαλύτερα οικονομικά προβλήματα σήμερα (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία) ανήκαν στους ουραγούς της Ευρώπης σε δημόσιες επενδύσεις στην Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη (ΕΤΑ) και στην κατά κεφαλή παραγωγή ευρεσιτεχνιών.  Εξαίρεση αποτελεί η Ιρλανδία, η οποία, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη των Stobbe και Pawlicki της Deutsche Bank, παρά την υστέρησή της σε δημόσιες επενδύσεις σε ΕΤΑ, παρουσιάζει καλύτερες προοπτικές εξόδου από την κρίση εξαιτίας των μεγάλων δυνατοτήτων που ανέπτυξε σε τομείς αιχμής όπως η πληροφορική, οι τηλεπικοινωνίες, η ιατρική τεχνολογία και η φαρμακευτική, χάρη στους ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα σε καινοτομικές επιχειρήσεις και τα Ιρλανδικά Πανεπιστήμια.  Οι προβλέψεις του Droell φαίνεται να επιβεβαιώνονται από την πραγματικότητα αν λάβουμε υπόψη μας ότι, σύμφωνα με μελέτη του ΟΟΣΑ, η Μεγάλη Κρίση είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν μέχρι στιγμής 11 εκατομμύρια θέσεις εργασίας, οι μισές εκ των οποίων αφορούσαν εργαζόμενους χαμηλών προσόντων στην αμερικανική βιομηχανία [3].  Στις αναπτυγμένες χώρες εκτιμάται ότι η ανάσχεση της ανεργίας θα γίνει μέσω δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, οι οποίες απαιτούν υψηλότερα προσόντα και αφορούν καινοτόμους οικονομικούς τομείς.    Ενδεικτικά αναφέρουμε πρόσφατη μελέτη του  Boston Consulting Group, η οποία παρουσιάστηκε στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός τον Ιανουάριο του 2012 και προβλέπει ότι η «ψηφιακή οικονομία» αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2016 χάρη στην ανάπτυξη του κινητού Διαδικτύου [4] δημιουργώντας μεγάλη διεθνή ζήτηση για καλά καταρτισμένους και εξειδικευμένους προγραμματιστές Η/Υ.  Στη διαπίστωση αυτή συμφωνεί ο συγγραφέας Ron Schneiderman, ο οποίος σε πρόσφατο άρθρο του σε ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ηλεκτρολόγων και Ηλεκτρονικών Μηχανικών αναφέρεται σε χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας που έχουν δημιουργηθεί στην Ευρώπη το 2011-2012 από εταιρείες όπως οι Intel, Google, EADS, Siemens, ARM, ESA, Nvidia, Microsoft, Huwei και Nokia, και αφορούν σε μηχανικούς και επιστήμονες υψηλής εξειδίκευσης.  Οι θέσεις αυτές ανοίγονται σε χώρες στις οποίες υπάρχει αφ’ ενός υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό και αφ’ ετέρου το κατάλληλο περιβάλλον για τη λειτουργία εταιρειών υψηλής τεχνολογίας και Καινοτομίας.  Θα εκπλαγούμε ίσως αν διαπιστώσουμε ότι στις χώρες αυτές συγκαταλέγονται, εκτός των αναμενόμενων «πρωταθλητών» (Γερμανία, Γαλλία, Βρετανία, Ολλανδία, και Ιρλανδία) και η Βουλγαρία, η Πολωνία, η Ρουμανία και το Λουξεμβούργο.  Στο άρθρο του Schneiderman αναφέρεται ότι μεταξύ 2000 και 2012 το εργατικό δυναμικό της ΕΕ σε Τεχνολογίες Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών έχει αυξηθεί από 2,7 σε 4,1 εκατομμύρια ανθρώπους, αλλά και ότι η αύξηση αυτή δεν είναι αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες της ευρωπαϊκής βιομηχανίας.  Μια άλλη μελέτη που έγινε από το μελετητικό οίκο IDC κατά παραγγελία της Microsoft και δημοσιεύθηκε στις αρχές Μαρτίου 2012, εκτιμά ότι οι νέες τεχνολογίες των υποδομών Υπολογιστικού Νεφελώματος (Cloud Computing) θα δημιουργήσουν 1,4 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας, οι μισές εκ των οποίων θα καλυφθούν από την Κίνα και την Ινδία [5].  Το Ομοσπονδιακό Γραφείο Στατιστικών Εργασίας των ΗΠΑ εκτιμά ότι μεταξύ του 2008 και του 2018, μόνο στις ΗΠΑ θα προστεθούν 785.700 θέσεις εργασίας στην πληροφορική και τα μαθηματικά, παρουσιάζοντας διπλάσιο ρυθμό αύξησης από άλλα επαγγέλματα [6].  Η αγωνία των ΗΠΑ αλλά και της Ευρώπης είναι για το αν θα μπορέσουν να ανταγωνισθούν τον ασιατικό δυναμισμό στην κατάρτιση νέων επιστημόνων και μηχανικών, φοβούμενες ότι η εξυπηρέτηση των αναγκών των οικονομιών τους θα καταλήξει να διοχετεύεται στην Ασία, με προφανείς συνέπειες για την οικονομική τους ευημερία και την αγορά εργασίας.  Να σημειωθεί ότι από τα κινεζικά Πανεπιστήμια αποφοιτούν πλέον πάνω από 600.000 μηχανικοί ετησίως και ότι Κινέζοι φοιτητές συστηματικά διακρίνονται στους διεθνείς διαγωνισμούς προγραμματισμού Η/Υ.  Βασιζόμενος στα στοιχεία αυτά, ο Kai-Fu Lee, ιδρυτής του Κινεζικού εκκολαπτηρίου επιχειρήσεων Innovation Works και πρώην Διευθυντής της Google Κίνας, γράφει στους New York Times [7] ότι η Κίνα θα γίνει διεθνής ηγετική δύναμη των Τεχνολογιών της Πληροφορικής την ερχόμενη δεκαετία.  Ήδη, σύμφωνα με μια έρευνα της Thomson Reuters [8], το 2011 η Κίνα ξεπέρασε τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία στην ετήσια παραγωγή ευρεσιτεχνιών.  Παρά το γεγονός ότι στην Ευρώπη υπάρχουν χώρες που διακρίνονται διεθνώς για την καινοτομία των οικονομιών τους, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αντιληφθεί ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης της Καινοτομίας στην Ασία και τη Λατινική Αμερική (Βραζιλία) είναι τόσο ραγδαίοι [9] ώστε σύντομα η Ευρώπη κινδυνεύει να βρεθεί στο περιθώριο του διεθνούς καταμερισμού πλούτου, της υψηλά αμειβόμενης εργασίας κλπ.  Η Ευρωπαϊκή «αγωνία» έχει οδηγήσει στον προγραμματισμό κολοσσιαίων δράσεων που ανακοινώθηκαν στην πρόσφατη συνεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων της 2ης Μαρτίου 2012.  Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επιβεβαίωσε ότι η βασικότερη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην προσπάθεια ενίσχυσης της οικονομικής ανάπτυξης και αντιμετώπισης της ανεργίας εστιάζεται στην ενίσχυση της Καινοτομίας, της Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης στον Ευρωπαϊκό χώρο.  Για το σκοπό αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δρομολογήσει σειρά μέτρων όπως η αύξηση της χρηματοδότησης στην έρευνα, την καινοτομία και την εκπαίδευση μέσω του προγράμματος «Ορίζοντας 2020» με προτεινόμενο ύψος €80 δισ. για την περίοδο 2014-2020, η ψήφιση νομοθετημάτων για τη διευκόλυνση της ιδιωτικής χρηματοδότησης καινοτόμων ιδεών και την αναμόρφωση του συστήματος δημόσιων προσφορών, η θέσπιση ενός νέου ευρωπαϊκού πλαισίου προστασίας των ευρεσιτεχνιών και η ενθάρρυνση των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων να επενδύσουν στην Kαινοτομία, ακολουθώντας τις καλές πρακτικές αντιστοίχων επιχειρήσεων των ΗΠΑ και της Ασίας.  Ανάλογοι προβληματισμοί έχουν αναπτυχθεί και στις ΗΠΑ, σε ανώτατο επίπεδο, με τον Πρόεδρο Ομπάμα να δηλώνει τον Νοέμβριο του 2010: «Σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, το κλειδί της ευημερίας μας δεν βρίσκεται στην ανταγωνιστικότητα μέσω χαμηλότερων μισθών για τους εργαζομένους μας ή φθηνότερων και χαμηλότερης ποιότητας προϊόντων.  Αυτό δεν είναι το πλεονέκτημά μας.  Το κλειδί για την επιτυχία μας είναι - όπως πάντοτε - η ανταγωνιστικότητα στην ανάπτυξη νέων προϊόντων, με τη δημιουργία νέων βιομηχανικών κλάδων, με τη διατήρηση του ρόλου μας ως παγκόσμιας ατμομηχανής επιστημονικών ανακαλύψεων και τεχνολογικής καινοτομίας.  Είναι εντελώς απαραίτητο για το μέλλον μας».  Οι διαπιστώσεις Ομπάμα αντανακλώνται στο κείμενο στρατηγικής της αμερικανικής κυβέρνησης για την Καινοτομία [10] (2011) όπου καθορίζονται συγκεκριμένες δράσεις και χρηματοδοτήσεις για την προώθηση της αμερικανικής Καινοτομίας.  Προϋποθέσεις Καινοτομίας Πώς όμως μπορούν να αναπτυχθούν οι καινοτομικές δυνατότητες χωρών, κοινωνιών και οικονομιών; Στο πρόσφατο φόρουμ του ΟΟΣΑ για την Οικονομία της Γνώσης, το Σεπτέμβριο του 2011, ο καθηγητής Robert Aumann, Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών, έθεσε το ερώτημα για να δώσει ευθύς αμέσως την απαντήση: «Εκπαίδευση, εκπαίδευση, εκπαίδευση».  Στην ανάγκη ενίσχυσης της εκπαίδευσης συμφωνεί και ο ιδρυτής της Microsoft, Bill Gates, ο οποίος πρόσφατα έγραψε στο ιστολόγιο του ότι η Αμερική πρέπει να ανακτήσει την οικονομική της ικμάδα κάνοντας αυτό που έκανε η ίδια στο παρελθόν και το οποίο μιμείται με επιτυχία σήμερα η Κίνα: «Μακροπρόθεσμες επενδύσεις στην εκπαίδευση, την επιστήμη, την υποδομή και τη σταθερή διακυβέρνηση» [11].  Ανάλογες απόψεις επικρατούν στους φορείς διαμόρφωσης της Αμερικανικής πολιτικής για τις Επιστήμες.  Το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας (National Science Board) των ΗΠΑ αναγνωρίζει σε πρόσφατες ανακοινώσεις του τη σημασία της διασύνδεσης των πρώιμων εμπειριών που αποκτούν οι μαθητές σε θέματα επιστήμης, τεχνολογίας, μηχανικής και μαθηματικών και στη μελλοντική καινοτομία και ανταγωνιστικότητα των ΗΠΑ.  Τo NSB επισημαίνει επίσης τον αυξανόμενο διεθνή ανταγωνισμό στην εκπαίδευση και απασχόληση επιστημόνων και μηχανικών και την υστέρηση των Αμερικανών μαθητών στα μαθηματικά και τις επιστήμες [12] (βλ. National Science Board, Science and Engineering Indicators, 2012).  Την επιτακτική ανάγκη αναβάθμισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην ΕΕ αναγνωρίζει και η Maire Geoghegan-Quinn, Ευρωπαία Επιτρόπος για την Έρευνα, την Καινοτομία και την Επιστήμη, η οποία σε συνέντευξη της στο BBC τον περασμένο Σεπτέμβριο παρατήρησε ότι στην Κίνα βλέπει κανείς παιδιά να πηγαίνουν στο σχολείο από τις 6:30 πμ μέχρι τις 8 ή τις 9 μμ και να εμβαθύνουν στην επιστήμη, την τεχνολογία και τα μαθηματικά.  Η Επίτροπος αναρωτήθηκε αν θα έκαναν κάτι τέτοιο τα παιδιά στην Ευρώπη, συμπληρώνοντας ότι σε αυτού του είδους τον ανταγωνισμό πρέπει να ανταποκριθούμε.  Είναι όμως αρκετή η επένδυση στην εκπαίδευση; Στο άρθρο του περιοδικού Wired που προαναφέραμε, o Jonah Lehrer εξετάζει τις συνθήκες που προκάλεσαν περιόδους υψηλής δημιουργικότητας σε διαφορετικούς τόπους και χρονικές περιόδους, από την Αρχαία Αθήνα ως σήμερα.  Ο Lehrer εντοπίζει τρεις διαχρονικές παραμέτρους που οδηγούν τις κοινωνίες σε μια «έκρηξη» νέων ιδεών: α) Την ώσμωση ανάμεσα σε προσοντούχους ανθρώπους διαφορετικής καταγωγής και προέλευσης μέσω της ενεργούς συμμετοχής στο κοινωνικό γίγνεσθαι και στη παραγωγική διαδικασία.  β) Την εισαγωγή νέων τρόπων ποιοτικής εκπαίδευσης και μάθησης και γ) την ύπαρξη θεσμών που ενθαρρύνουν και αποδέχονται τη διακύβευση η οποία αναπόφευκτα ανακύπτει κατά τον πειραματισμό με νέες ιδέες.  Στο άρθρο του, ο Lehrer επισημαίνει επίσης τη σημασία τριών «μετα-ιδεών» που προτάθηκαν από τον οικονομολόγο Paul Romer του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης ως απαραίτητοι μηχανισμοί για την περαιτέρω διάδοση νέων ιδεών: Το σύστημα κατοχύρωσης των ευρεσιτεχνιών, τις δημόσιες βιβλιοθήκες και τη γενικευμένη εκπαίδευση.  Διεθνής πρακτική Ένα καίριο ερώτημα το οποίο καλούνται να απαντήσουν οι σχεδιαστές οικονομικής και δημοσιονομικής πολιτικής σε περιόδους οικονομικής ύφεσης και οικονομικής κρίσης όπως η σημερινή, είναι πού θα διοχετεύσουν τους περιορισμένους πόρους τους οποίους διαθέτουν και τις αναγκαίες περικοπές τις οποίες πραγματοποιούν.  Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να μην τρέφει αμφιβολίες: Σε δηλώσεις της στο BBC, η Επιτρόπος Maire Geoghegan-Quinn για την Έρευνα, την Καινοτομία και την Επιστήμη, ομιλούσε για «επείγουσα ανάγκη καινοτομίας», τονίζοντας ότι είναι αδιανόητη η απουσία επενδύσεων στην Καινοτομία στο σημερινό δυσχερέστατο οικονομικό περιβάλλον.  Έντονες προσπάθειες τόνωσης της καινοτομίας μέσω δημιουργίας πόλων καινοτομίας και κέντρων αριστείας στην ΕΤΑ γίνονται σε πολλές χώρες, αντανακλώντας τις επικρατούσες πολιτικές προτεραιότητες και κατευθύνσεις.  Σε γενικές γραμμές, οι προσπάθειες αυτές υιοθετούν το επιτυχημένο καινοτομικό υπόδειγμα της Silicon Valley στην Καλιφόρνια, όπου η γεωγραφική γειτνίαση και οι συνέργειες πανεπιστημιακών κέντρων αριστείας (Stanford, Berkeley), εταιρικών ερευνητικών κέντρων (HP, Xerox Parc, Apple, Google) και νέων εταιρειών καινοτομίας (spin-offs) έχουν συμβάλει στην τεχνολογική πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ.  Τα παραδείγματα ποικίλουν: Από τη Γαλλία και το Ισραήλ, στις πόλεις της Νέας Υόρκης και του Λονδίνου, στο Κατάρ αλλά και στην οικονομικά χειμαζόμενη Ιρλανδία (βλ. Επισυναπτόμενο).  Η Καινοτομία στην Κύπρο Η επένδυση στην καινοτομία και η προσπάθεια μεταφοράς του «καινοτομικού οικοσυστήματος» της Silicon Valley σε χώρες όπως η Κύπρος, δίχως μεγάλη παράδοση στην έρευνα, τις επιστήμες και την τεχνολογική ανάπτυξη, ευλόγως φαντάζει ως μια υπερβολικά φιλόδοξη πρόταση.  Από την άλλη μεριά, ολοένα και περισσότεροι αμφισβητούν ότι η έξοδος από την οικονομική κρίση μπορεί να προέλθει από τη συνέχιση του οικονομικού μοντέλου των δεκαετιών του ’70-’80 και από μια δημόσια διοίκηση που λειτουργεί με διαδικασίες και αντανακλαστικά του ’60.  Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα αν μπορεί η Κυπριακή οικονομία να προσανατολισθεί στην Καινοτομία και να προσελκύσει δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας και καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας.  Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι ούτε προφανής, ούτε απλή και ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος άρθρου. Ωστόσο, αξίζει να λάβουμε υπόψη μας ορισμένες παραμέτρους στον προβληματισμό μας.

•  Καταρχάς, πρέπει να αποφασίσουμε πού επιθυμούμε να βρεθούμε ως κοινωνία σε 5 ή 10 χρόνια από τώρα.  Πρέπει να αντιληφθούμε ότι το σημερινό επίπεδο διαβίωσης δεν μας το εγγυάται κανείς άλλος παρά μόνο η δική μας δυνατότητα να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις των καιρών.  Πρέπει λοιπόν να καταλήξουμε στους επιδιωκόμενους δείκτες ευημερίας, απασχόλησης, οικονομικής ανάπτυξης.  Κι όταν καταλήξουμε, πρέπει να αναρωτηθούμε πώς μπορούμε να επιτύχουμε αυτούς τους στόχους σε ένα παγκοσμιοποιημένο, έντονα ανταγωνιστικό και απρόβλεπτο περιβάλλον, λαμβάνοντας αποφάσεις και δράσεις με τους ρυθμούς που επιβάλλει η διεθνής πραγματικότητα και όχι η πολιτική του «βλέποντας και κάνοντας» και τα συμφέροντα ή οι έξεις των εγχώριων κομματικών, γραφειοκρατικών και συντεχνιακών κατεστημένων.  Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην εμπεριστατωμένη έκθεση του Γραφείου Προγραμματισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, η οποία τιτλοφορείται «Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης 2020» [13] και έχει κατατεθεί στην ΕΕ ως μέρος της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020 για την Ευφυή, Αειφόρο και Άνευ Αποκλεισμών Ανάπτυξη», αναγνωρίζεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Καινοτομίας στην οικονομική ανάπτυξη και την απασχόληση και γίνεται αναφορά σε περίγραμμα μέτρων για την τόνωση της Καινοτομίας.  Ωστόσο, διαπιστώνεται ότι: α) Οι προσπάθειες μείωσης του δημοσιονομικού ελλείμματος το 2010 και 2011 έχουν «αρνητικό αντίκτυπο στον εθνικό προϋπολογισμό για την Έρευνα και την Τεχνολογική Ανάπτυξη» με συνέπεια την «πιθανότατη καθυστέρηση στην υλοποίηση προβλεπόμενων μέτρων [ενίσχυσης της Καινοτομίας] για τουλάχιστον δύο χρόνια» [18].  β) O ρυθμός αύξησης των ερευνητικών δράσεων των ερευνητικών ιδρυμάτων (ιδία του Πανεπιστημίου Κύπρου, το οποίο συγκεντρώνει το 80% των ερευνητικών δραστηριοτήτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης) μετά το 2008 έχει περιορισθεί σημαντικά, γεγονός που «θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη ότι οι κύριοι ερευνητικοί οργανισμοί πλησιάζουν στο μέγιστο της αξιοποίησης του ερευνητικού τους δυναμικού».  γ) Οι επιδόσεις του δημόσιου τομέα σε ΕΤΑ φθίνουν κατά τα τελευταία χρόνια (από το 36% των ακαθάριστων εγχώριων δαπανών σε ΕΤΑ το 2004  στο 23% το 2008), προφανώς ως συνέπεια της ασυμβατότητας των απαρχαιωμένων και αργοκίνητων διοικητικών διαδικασιών της Δημόσιας Υπηρεσίας με τη φύση του ερευνητικού έργου και των αντικινήτρων που θέτουν οι διαδικασίες αυτές στη συμμετοχή Τμημάτων και λειτουργών σε ερευνητικές δράσεις.

 

• Είναι πλέον δεδομένο ότι μετά τις βαρύτατες περικοπές των προϋπολογισμών των κύριων φορέων χρηματοδότησης και διεξαγωγής έρευνας για το 2012, οι πραγματικές προτεραιότητες της Κυπριακής Δημοκρατίας βαίνουν ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση από τις εισηγήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και τις πολιτικές ανταγωνιστικών χωρών.  Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και ο στόχος που τίθεται στο Εθνικό Μεταρρυθμιστικό Πρόγραμμα 2020 για αύξηση των δαπανών για την ΕΤΑ στο 0,5% του ΑΕΠ το 2020 από 0,42% το 2008, διατηρεί την Κύπρο καθηλωμένη σε μια από τις τελευταίες θέσεις στην ΕΕ ως προς τις δημόσιες δαπάνες σε ΕΤΑ.  Επίσης, παρά το γεγονός ότι στο Στρατηγικό Πρόγραμμα αναγνωρίζεται η επιτυχία του τομέα των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) σε ερευνητικές και καινοτομικές δραστηριότητες, το προσφάτως δημοσιευθέν θεματικό εθνικό στρατηγικό πρόγραμμα για τις ΤΠΕ («Ψηφιακή Στρατηγική της Κύπρου» [14]) προκρίνει ένα εξαιρετικά μεγάλο εύρος δράσεων χωρίς συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα, δέσμευση πόρων, ιεράρχηση στόχων με βάση αναλύσεις κόστους - οφέλους και επαρκή εξειδίκευση.  Απουσιάζουν επίσης συγκεκριμένες πολιτικές δεσμεύσεις για πραγματοποίηση επενδύσεων, θεσμικών αλλαγών και νομοθετικών ρυθμίσεων που θα εκσυγχρονίσουν το κανονιστικό πλαίσιο σε θέματα Καινοτομίας. Επομένως, ακόμα και αν όλες οι δράσεις της Ψηφιακής Στρατηγικής χρηματοδοτηθούν εγκαίρως και πραγματοποιηθούν με επιτυχία, δεν αναμένεται να μπορέσει η Κύπρος να καλύψει το χάσμα που τη χωρίζει από τους βασικούς ανταγωνιστές της στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ασία.  Επίσης, είναι αμφιλεγόμενο αν μέχρι το 2020, χωρίς τολμηρές και στοχευμένες δράσεις, η Κύπρος θα μπορέσει να προσελκύσει ξένες επενδύσεις σε ΤΠΕ, να πετύχει περαιτέρω ανάπτυξη των εξαγωγών προϊόντων και υπηρεσιών ΤΠΕ και να ενισχύσει τη διεθνή ανταγωνιστικότητα των κυπριακών επιχειρήσεων, ώστε να υπάρξει μια ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων της ανεργίας, του ελλειμματικού ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών κλπ.  Ίσως μια πιο φιλόδοξη, εξωστρεφής και κοστολογημένη Ψηφιακή Στρατηγική, με προσδιορισμένους χρονικούς στόχους, ανταποδοτικές δράσεις και στοχευμένη αξιοποίηση του υπάρχοντος ανταγωνιστικού ερευνητικού δυναμικού και των υψηλού επιπέδου υποδομών επιχειρηματικής στήριξης (Κυπριακή Αρχή Προώθησης Επενδύσεων, λογιστικοί και νομικοί οίκοι, τράπεζες κλπ), να έφερνε πιο χειροπιαστά αποτελέσματα.

 

•  Το καινοτομικό οικοσύστημα της Silicon Valley αναγνωρίζει πλέον τις τεράστιες, ανεκμετάλλευτες δυνατότητες που υπάρχουν στο ανθρώπινο δυναμικό τρίτων χωρών.  Γι’ αυτό το λόγο, εκκολαπτήρια επιχειρήσεων και επενδυτές νέων τεχνολογιών αναζητούν ταλέντο, ιδέες και αριστεία έξω από τα μεγάλα τεχνολογικά κέντρα του κόσμου.  Μεγάλες εταιρείες όπως η Google, η Intel, η ΙΒΜ και η Microsoft ιδρύουν ερευνητικά παραρτήματα σε όλο τον κόσμο, ενώ εκκολαπτήρια και ομάδες επενδυτών, όπως το FoundersForum [15] και το Plug-and-Play Technology Center [16] εγκαθίστανται στην Ευρώπη, την Ινδία, την Αίγυπτο [17] και συνεργάζονται με Πανεπιστήμια στην Τσεχία, την Εσθονία και τη Σλοβακία.  Το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον και το διαδίκτυο δεν διευκολύνουν μόνο τη διακίνηση κεφαλαίων αλλά και την αξιοποίηση ανθρώπινου κεφαλαίου σε περιοχές άλλοτε απομακρυσμένες από τα μεγάλα τεχνολογικά κέντρα.  Παρά το γεγονός ότι η Κυπριακή Δημοκρατία έχει συνάψει συμφωνίες συνεργασίας και/ή συναντίληψης με τεχνολογικούς και ερευνητικούς κολοσσούς, της σύναψης των συμφωνιών αυτών δεν προηγήθηκε ουσιαστική διαβούλευση με τους αρμόδιους ερευνητικούς φορείς της Κύπρου.  Έτσι, οι συμφωνίες είτε παρέμειναν ανενεργές είτε δεν παρήξαν τα υποσχεθέντα αποτελέσματα.  Ωστόσο, η ανάγκη επιδίωξης στρατηγικών συμμαχιών παραμένει επιτακτική.  Η μορφή που μπορούν να λάβουν τέτοιες συμμαχίες και ο τρόπος με τον οποίο θα επιτευχθούν πρέπει να είναι προϊόν ουσιαστικής διαβούλευσης μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων της πολιτείας (κυβέρνηση, νομοθετική εξουσία), των ερευνητικών ιδρυμάτων και του ιδιωτικού τομέα, με ταυτόχρονη αξιοποίηση του άριστου ερευνητικού και επιχειρηματικού δυναμικού της ομογένειας.  Όμως, η διασπορά των αρμοδιοτήτων ερευνητικής πολιτικής και χρηματοδότησης έρευνας σε διαφορετικά υπουργεία, κυβερνητικές υπηρεσίες και φορείς, και η απουσία Κοινοβουλευτικής Επιτροπής για την Επιστήμη και την Τεχνολογία, δεν υποβοηθούν την πραγματοποίηση τέτοιου είδους διαβουλεύσεων.

 

• Η Καινοτομία δεν αφορά μόνο στην παραγωγή νέων τεχνολογιών αιχμής.  Η Καινοτομία είναι επιτακτική ανάγκη και σε παραδοσιακούς τομείς της οικονομίας.  Αφορά στην επινόηση νέων επιχειρηματικών μοντέλων, προσαρμοσμένων με τις σύγχρονες ανάγκες και το διεθνή ανταγωνισμό, στην ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών για την επίτευξη υψηλής παραγωγικότητας, στην ύπαρξη σύγχρονου νομοθετικού πλαισίου για την επιχειρηματικότητα, στην επιδίωξη συνεργειών σε διεθνές περιβάλλον και στην εμπέδωση μιας κουλτούρας αποδοχής νέων ιδεών και ουσιαστικού εκσυγχρονισμού.  Για παράδειγμα, καινοτομικές προσεγγίσεις βοήθησαν το Ισραήλ να επιτυγχάνει εξαιρετικές στρεμματικές αποδόσεις στη γεωργική του παραγωγή.  Σε καινοτομικές προσεγγίσεις καταφεύγουν η Ισλανδία και η Ιαπωνία για να ενισχύσουν το χειμαζόμενο τουρισμό τους.  Το Εθνικό Μεταρρυθμιστικό Πρόγραμμα 2020 [13] αναγνωρίζει ως προτεραιότητα την επιδίωξη Καινοτομιών σε παραδοσιακούς τομείς της Κυπριακής Οικονομίας, ιδιαιτέρως μέσω της υιοθέτησης των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών.  Για να μπορέσουν όμως οι κυπριακές μικρομεσαίες επιχειρήσεις και ο δημόσιος τομέας να εμπλακούν σε δράσεις μεταφοράς τεχνογνωσίας από τους ερευνητικούς φορείς της Κύπρου ή του εξωτερικού, χρειάζεται ένα σύγχρονο και ευέλικτο θεσμικό πλαίσιο κινήτρων, διαδικασιών και μηχανισμών αξιολόγησης.

 

•  Την τελευταία εικοσαετία, η Κυπριακή Δημοκρατία έχει πραγματοποιήσει αξιόλογες επενδύσεις για να ενισχύσει την καινοτομική της υποδομή.  Εκ του μηδενός, ιδρύθηκε ερευνητικό Πανεπιστήμιο διεθνών προδιαγραφών, το οποίο συγκεντρώνει στις μέρες μας το 80% των ερευνητικών δραστηριοτήτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης [13].  Συστάθηκε και λειτούργησε εθνικός οργανισμός χρηματοδότησης της έρευνας, δημιουργήθηκαν εκκολαπτήρια επιχειρήσεων, ερευνητικά κέντρα, διαγωνισμοί επιχειρηματικότητας, διευρύνθηκε ο χώρος της ανώτατης εκπαίδευσης.  Υπήρξαν αποτελέσματα όλων αυτών των δράσεων; Παρά την επικράτηση μηδενιστικών και απαξιωτικών απόψεων στο δημόσιο λόγο, στατιστικές και μετρήσιμα στοιχεία διεθνών οργανισμών καταδεικνύουν ότι η Κύπρος κατατάσσεται ως 14^η στους 27 της ΕΕ από πλευράς Καινοτομίας (βλ. Innovation Union Scoreboard 2011 [20]), ενώ έχει επιτύχει εντυπωσιακούς δείκτες στη συμμετοχή της στη διεθνή επιστημονική παραγωγή και τον Ευρωπαϊκό χώρο έρευνας, εμφανίζοντας υψηλούς δείκτες παραγωγικότητας ανά ερευνητή.  Βασιζόμενος και στην προσωπική μου εμπειρία, τουλάχιστον από το χώρο των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, μπορώ να ισχυρισθώ με ασφάλεια ότι αν δεν είχαν γίνει όλες αυτές οι προσπάθειες, η ανταγωνιστικότητα της Κύπρου θα ήταν χαμηλότερη και η σημερινή οικονομική κρίση πολύ χειρότερη.  Θα μπορούσαμε να είχαμε καλύτερα αποτελέσματα και καλύτερες προοπτικές; Η απάντηση είναι σαφέστατα καταφατική, αρκεί να μην είχαν γίνει σοβαρά λάθη στο παρελθόν, τα οποία συνεχίζονται και στο παρόν.  Το σημαντικότερο λάθος υπήρξε η αδυναμία προσήλωσης σε βάθος χρόνου σε μια σταθερή στρατηγική προσανατολισμένη στην αριστεία και τη διεθνή ανταγωνιστικότητα, αλλά η νόθευση της με συνέπεια τη διάσπαση δυνάμεων και τη σπατάλη πόρων σε πρωτοβουλίες καταδικασμένες εκ των προτέρων.  Αντί να επιμένουμε στη δημιουργία και ενίσχυση άριστων εκπαιδευτικών και ερευνητικών δομών με βάση διεθνή πρότυπα, ώστε να μπορούμε να επιτύχουμε μια συστηματική βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητάς μας, η οποία θα αιμοδοτήσει την οικονομία με υψηλού επιπέδου ανθρώπινο δυναμικό, προτιμήσαμε να τείνουμε ευνοϊκά σε πληθωριστικές πρακτικές, λαϊκιστικές συνταγές και τοπικιστικές προτεραιότητες, οι οποίες αποδεδειγμένα πλέον οδηγούν σε διάσπαση δυνάμεων και οικτρά αποτελέσματα.

 Η δημιουργία ενός επιτυχημένου «Καινοτομικού Οικοσυστήματος» σε μια επιχείρηση ή σε ένα κράτος προϋποθέτει την ισορροπημένη συνύπαρξη πέντε καθοριστικών παραγόντων, υποστηρίζει η Judith Estrin: Ηγεσία, Χρηματοδότηση, Πολιτικές, Εκπαίδευση και Κουλτούρα και σημειώνει ότι οι πιο σημαντικές παράμετροι είναι η Ηγεσία και η Κουλτούρα.  Η Ηγεσία, γιατί καθορίζει τις κατάλληλες πολιτικές, παρέχει τους οικονομικούς πόρους, ρυθμίζει το απαιτούμενο επίπεδο εκπαίδευσης, εκφράζει το κοινό όραμα και δίνει την έμπνευση.  Η Κουλτούρα, γιατί προσδιορίζει την κλίμακα αξιών που ενθαρρύνει την Καινοτομία και το ευνοϊκό το περιβάλλον μέσα στο οποίο τα άτομα μπορούν να καινοτομήσουν.  Αξίες όπως η διερευνητικότητα, η αυτο-αξιολόγηση, η διακύβευση, η διαφάνεια, η υπομονή και η εμπιστοσύνη, καθορίζουν το δυναμικό ενός ατόμου, ενός οργανισμού ή ενός έθνους να καινοτομήσει.  Ας αναρωτηθούμε: Διαθέτουμε αυτές τις αξίες;  Μ. Δικαιάκος, Αν. Καθηγητής, Πρόεδρος Τμήματος Πληροφορικής Πανεπιστήμιο Κύπρου Παραπομπές

1. “Rethinking Innovation. Insights from the World’s Leading CEOs.” M. Chapman, S. Berman, A. Blitz. IBM, 2008.
2. “Cultivating Genius in the 21st Century”. Jonah Lehrer. Wired. Μάρτιος 2012.
3. “Battle of the knowledge superpowers” Sean Coughlan, BBC News. 28 Σεπτεμβρίου 2011.
4.  “The Connected World. The Digital Manifesto: How Companies and Countries Can Win in the Digital Economy.” Boston Consulting Group. 28 Ιανουαρίου 2012.
5.  “White Paper on Cloud  Computing' s Role  in  Job  Creation.” IDC. Μάρτιος 2012.
6. “Occupational Outlook Handbook, 2010-11 Edition.” Bureau of Labor Statistics. 3 Δεκεμβρίου 2010.
7. “China is Poised for an I.T. Golden Age”. Kai-Fu Lee. New York Times. 5 Δεκεμβρίου 2011.
8.  “China tops U.S, Japan to become top patent filer.” Reuters. 21 Δεκεμβρίου 2011.
9.  “Knowledge, networks and nations. Global scientific collaboration in the 21st centrury”. The Royal Society. Μάρτιος 2011.
10. “A Strategy for American Innovation: Securing Our Economic Growth and Prosperity”. The White House, 2011.
11. “That Used to be Us: How America Fell Behind in the World it Invented and How We Can Come Back” (Book Review). Bill Gates, 28 Φεβρουαρίου 2012.
12. Science and Engineering Indicators 2012, National Science Board.
13. “Cyprus National Reform Program 2011.” Γραφείο Προγραμματισμού, Κυπριακή Δημοκρατία. Απρίλιος 2011.
14. «Ψηφιακή Στρατηγική της Κύπρου». Τμήμα Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών, Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων, Κυπριακή Δημοκρατία. Φεβρουάριος 2012.
15. http://foundersforum.eu/
16. http://www.plugandplay.com
17. http://plugandplayegypt.com/
18. “Cyprus National Reform Program 2011.” Γραφείο Προγραμματισμού, Υπουργείο Οικονομικών, Κυπριακή Δημοκρατία. Απρίλιος 2011.
19. “Cyprus National Reform Program 2011.” Γραφείο Προγραμματισμού, Υπουργείο Οικονομικών, Κυπριακή Δημοκρατία. Απρίλιος 2011.
20. “Innovation Union Scoreboard 2011.” Maastricht Economic and Social Research Institute on Innovation and Technology. 7 Φεβρουαρίου 2012.